Napoleon Bonaparte

Urodzony w 1769 roku na Korsyce w zubożałej rodzinie o szlacheckim rodowodzie Napoleon I Bonaparte stał się jedną z najważniejszych postaci nie tylko Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ale i nowożytnej historii Europy. Genialny strateg i dowódca, mąż stanu i reformator, uzyskał władze na fali popularności zapewnionej przez spektakularną, błyskawiczną karierę wojskową. Wprowadził we Francji wiele rozwiązań ustrojowych do dziś będących częścią krajobrazu tego państwa. Jednocześnie doprowadził do ostatecznego obalenia Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wprowadzając Cesarstwo Francuzów. Na arenie międzynarodowej prowadził agresywną, imperialistyczną politykę podbojów, co sprawiło, że stał się dla wielu narodów symbolem tyranii i ucisku.

Dojście Napoleona I Bonapartego do władzy

Związany z władzami rewolucyjnymi i stronnictwem Jakobinów, Napoleon I Bonaparte bardzo szybko przeszedł szczeble kariery zostając generałem dywizji w wieku zaledwie 27 lat. Zasłynął już podczas wydarzeń rewolucyjnych, najpierw skutecznie prowadząc oblężenie zbuntowanego wobec rewolucji miasta Tulon, a następnie uczestnicząc w tłumieniu rojalistycznego powstania w Wandei. Za żonę pojął wpływową wdowę Józefinę Beauharnais - jej znajomości przyczyniły się do skierowania Napoleona I Bonaparte na front austriacki podczas walk z pierwszą koalicją antyfrancuską. Pod wodzą Napoleona I Bonaparte wojska francuskie rozgromiły Austriaków w szeregu bitew na terenie Włoch. Rozpadła się pierwsza koalicja antyfrancuska, a Austria zmuszona została do podpisania traktatu w Campo Formio (1797 rok). W tym etapie walk u boku Napoleona I Bonaparte walczyli po raz pierwszy Polacy - legiony polskie generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Jednym państwem pierwszej koalicji antyfrancuskiej nadal pozostającym w stanie wojny z rewolucyjną Francją była Wielka Brytania. Napoleon I Bonaparte zaproponował, aby uderzyć w nią poprzez jej cenną kolonię - Indie. Pierwszym etapem wyprawy na Indie miało być przejęcie Egiptu. W ten sposób rozpoczęła się kampania egipska, która, wraz z sukcesem traktatu Campo Formio, doprowadziła Napoleona I Bonaparte do władzy.
Wyprawa Francuzów na Egipt w latach 1798 i 1801 zakończyła się niepowodzeniem, Napoleon I Bonaparte zdążył jednak odbyć kilka spektakularnych bitew, w tym bitwę pod piramidami. Kampania egipska była traktowana przez Francuzów niezwykle prestiżowo. Wojsku towarzyszyły liczne delegacje naukowców penetrujących zabytki starożytnego Egiptu, które następnie wywozili do Paryża. Udział francuskich uczonych w wyprawie Napoleona I Bonapartego do Egiptu położył podwaliny pod współczesna egiptologię, wiązał się jednak z grabieżą dzieł sztuki wywożonych do francuskich zbiorów.

Napoleon I Bonaparte powrócił z Egiptu już w 1799 roku, będąc u szczytu popularności, jako wódz dokonujący niezwykłych czynów. Mianowany dowódcą wojskowym stolicy - Paryża, 9 listopada 1799 roku przeprowadził zamach stanu na skutek którego przejął władzę. Obalił dyrektoriat - dotychczasową formę rządów i, na wzór starożytnego Rzymu, wprowadził instytucję konsulatu. Francją rządzić miało trzech konsulów, Napoleon I Bonaparte przyznał sobie tytuł pierwszego konsula. Wedle nowej konstytucji miał piastować urząd przez dziesięć lat.

Wedle kalendarza rewolucyjnego, zamach stanu miał miejsce 18 brumairea roku VIII i pod taką datą znany jest w historiografii. Także narzucona przez Napoleona I Bonapartego konstytucja przeszła do historii jako konstytucja roku VIII.

Reformy wewnętrzne Napoleona I Bonaparte i ustanowienie Cesarstwa Francuzów

Konstytucja roku VIII stwarzała dogodne możliwości przekształcenia władzy konsula we władze tyrana, analogia pomiędzy starożytnym Rzymem a zamiarami Napoleona I Bonaparte jest tu bardzo łatwa do odnalezienia. Wedle konstytucji roku VIII, pierwszy konsul mianowany na dziesięć lat posiadał pełnię władzy wykonawczej i jako jedyny posiadał inicjatywę ustawodawczą. Pod kontrolą Napoleona I Bonaparte pozostawały wszelkie inne instytucje państwa. W 1802 roku Napoleon I Bonaparte zyskał tytuł konsula dożywotniego, a już w 1804 roku republikę zastąpiono Cesarstwem Francuzów - Napoleona I Bonaparte otrzymał tytuł Cesarza Francuzów. Wedle tradycji koronacji miał dokonać sam, a koronę cesarską wręczał mu papież Pius VII.

Jako pierwszy konsul a następnie Cesarz Francuzów Napoleon I Bonaparte wdrożył szereg reform administracyjnych i ustrojowych. Zakończył trwające od początku Wielkiej Rewolucji Francuskiej kwestie dawnych możnych z czasów ancien regimeu. Pierwsze rządy rewolucyjne nie tylko pozbawiły tytułów i godności dawny dwór Ludwika XVI, ale też skazały arystokrację na banicję - jako wrogą rewolucji rojalistyczną reakcję. Napoleon I Bonaparte przeprowadził amnestię dla arystokracji, która mogła legalnie powrócić do Francji, nie przeprowadził jednak postulowanej restytucji dóbr. Podobnie Napoleon I Bonaparte postąpił z Kościołem katolickim. W czasach początków Wielkiej Rewolucji Francuskiej władze dążyły do wykorzenienia wszelkich wpływów katolicyzmu. Oficjalną religią Republiki Francuskiej stał się wywodzący z filozofii oświecenia kult istoty najwyższej, głęboko osadzony w tradycji religijnej kalendarz gregoriański zastąpiono kalendarzem rewolucyjnym. W 1801 roku Francja i Państwo Kościelne zawarły konkordat. Choć ponownie nie przeprowadzono restytucji dóbr odebranych Kościołowi, konkordat wprowadzał pensje dla duchownych wypłacane przez państwo, przywracał pełną swobodę wyznania, wprowadzał udogodnienia co do nauczania religii i tworzenia katolickich szkół.

Najważniejsze reformy Napoleon I Bonaparte przeprowadził na gruncie spraw wewnętrznych. Wprowadził nowoczesny system podatków, w tym akcyz obejmujących tytoń, sól, alkohol. Na poziomie gminy ustanowił instytucję mera, w departamentach - prefekta. Zasadnicze zadania obydwu tych urzędów przetrwały w niezmienionej formie do dziś. Napoleon I Bonaparte wprowadził powszechny obowiązek szkolnictwa, tak dla chłopców, jak i dziewczynek, szkolnictwo stało się nieodpłatne i zarazem dostępne niezależnie od zamożności. Przeprowadził też niezbędną reformę sądownictwa. Ukoronowaniem reform Napoleona I Bonaparte było ustanowienie w 1804 roku kodeksu cywilnego, zwanego kodeksem Napoleona, który gromadził wszystkie dyspozycje prawa cywilnego. Kodeks Napoleona przetrwał we Francji - po licznych zmianach i poprawkach, do dziś. Był wprowadzany także w wielu innych państwach. Na ziemiach polskich obowiązywał od czasu Księstwa Warszawskiego. Reformy wewnętrzne Napoleona I Bonapartego przyniosły Francji głęboko ugruntowaną stabilizację wewnętrzną i spokój społeczny, zapewnił też państwu znaczne dochodu.

Wojny Napoleońskie

Największe i najbardziej spektakularne sukcesy Napoleon I Bonaparte odniósł jednak na polu międzynarodowym. Dążył do poszerzenia granic Cesarstwa Francuzów, ale też do otoczenia go przez kordon podległych, pół samodzielnych państw satelickich, które w sumie składały się na Wielkie Imperium. Jednym z nich było istniejące od 1808 do 1815 roku Księstwo Warszawskie.

Wojny napoleońskie były naturalną kontynuacją wojen toczonych przez koalicje państw z ogarniętą rewolucją Francją. Oprócz aspektu ideologicznego - Wielka Rewolucja Francuska i jej nowy porządek społeczny, nie akceptowany przez inne mocarstwa, nowym czynnikiem dla wojen stała się sama agresywna, imperialistyczna postawa Napoleona I Bonapartego. Do pokoju w Luneville w 1803 roku Napoleon I Bonaparte kontynuował walki z Austrią, traktat pokojowy utrwalał zdobyczą Francji z poprzednich, rewolucyjnych wojen. Do 1805 roku Napoleon I Bonaparte prowadził działania we Włoszech, gdzie zajął stare, tradycyjne dominia Habsburgów i ustanowił Królestwo Włoskie. Przygotowywał też inwazję na Wielką Brytanię. Wydarzenia te poskutkowały zawiązaniem trzeciej koalicji antyfrancuskiej - flota Napoleona I Bonapartego uległa w morskiej bitwie pod Trafalgarem brytyjskiej marynarce admirała Horatio Nelsona, co przekreśliło plan inwazji na Wyspy Brytyjskie. Wiedząc, że trudno będzie pokonać Wielką Brytanię militarnie, Napoleon I Bonaparte postanowił osłabić ją gospodarczo ogłaszając blokadę kontynentalną, de facto skutecznie egzekwowany zakaz handlu morskiego z udziałem Londynu. Na lądzie Austriacy i Rosjanie zostali pokonani w bitwie pod Austerlitz. Napoleon I Bonaparte doprowadził do rozwiązania Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i na jego gruzach ustanowił posłuszny mu Związek Reński. Poskutkowało to ponowną wojną z Prusami w 1806 roku. Nowa wojna toczyła się głównie na ziemiach polskich, a do decydującej bitwy z wojskami pruskimi i rosyjskimi doszło pod Frydlandem. Traktat pokojowy w Tylży 1807 roku ustanawiał podległe Napoleonowi I Bonapartemu Księstwo Warszawskie ze stolicą w Warszawie, utworzone z ziem drugiego i pierwszego zaboru pruskiego. W 1807 i 1808 roku uwaga Napoleona I Bonapartego skupiona była tez na Półwyspie Iberyjskim, który został podporządkowany dzięki bitwie pod Samosierrą, w której dowodził dowódca szwadronu polskich szwoleżerów Jan Kozietulski. Okupacja Hiszpanii była jednak trudna ze względu na antyfrancuskie powstania. Nastroje antyfrancuskie zaczęły ogarniać całą Europę. Na tej fali w 1809 roku Austria wystosowała zaproszenie do piątej koalicji antyfrancuskiej. Napoleon I Bonaparte po raz kolejny odniósł jednak zwycięstwo dzięki decydującej bitwie pod Wagram. Na ziemiach polskich armia Księstwa Warszawskiego pod dowództwem Józefa Poniatowskiego stoczyła bitwę z Austriakami pod Raszynem. Na mocy układu pokojowego z Schoenbrunn Księstwo Warszawskie zostało powiększone o tereny trzeciego rozbioru austriackiego z Krakowem.

W 1812 roku, w szczytowym momencie sukcesów Napoleona I Boanaparte, Francja obejmowała także tereny dzisiejszej Belgii, Holandii, część Włoch z Rzymem włącznie, ziemie niemieckie wzdłuż wybrzeża Morza Północnego, bałkańskie wybrzeże Adriatyku. Od Napoleona I Bonapartego bezpośrednio zależne były Hiszpania, pozostała część Włoch, niemiecki Związek Reński, Szwajcaria podporządkowana jako Republika Helwecka, polskie Księstwo Warszawskie. Poza zasięgiem Napoleona I Bonaparte pozostawała Wielka Brytania, Prusy, Austria i Rosja.

Upadek Napoleona I Bonaparte

Początkiem końca Napoleona I Bonaparte okazała się wyprawa zbrojna na Rosję podjęta w 1812 roku, wyprawa, z którą wielkie nadzieje wiązał polski ruch niepodległościowy. Celem wyprawy rosyjskiej było podporządkowanie Napoleonowi I Bonaparte rosyjskiego handlu i portów a tym samym domknięcie blokady kontynentalnej, przy niedoskonałości floty głównego narzędzia do walki z Wielką Brytanią. Wyprawa, zapoczątkowana przekroczeniem Niemna w czerwcu 1812 roku przez 600 tysięczną Wielką Armię, przyniosła Napoleonowi I Bonaparte pierwszą, ale też druzgocącą porażkę. Rosjanie pod dowództwem marszałka Michaiła Kutuzowa stosowali taktykę spalonej ziemi, wpuścili Wielką Armię wgłąb Rosji pozbawiając jej możliwości czerpania z zasobów rosyjskich (wywożono żywność, palono ewakuowane miasta). Po krwawej i nierozstrzygniętej bitwie pod Borodino Napoleon I Bonaparte zajął Moskwę bez walki - było to celowe posunięcie Rosjan, w ewakuowanym, dawniej niemalże półmilionowym, opustoszałym mieście Wielka Armia utworzyła obóz do przeczekania zimy. Rosjanie podpalili jednak swoją stolicę, co zmusiło Francuzów do haniebnego odwrotu. Powracający na zachód oddziały francuskie zostały doszczętnie rozgromione przez rosyjski atak podczas przeprawy przez rzekę Berezynę. W wyprawy na Rosję powrócił tylko co dziesiąty żołnierz Wielkiej Armii.

Podczas ryzykownej wyprawy rosyjskiej dał się też we znaki brak lojalności w obrębie armii Napoleona I Bonaparte. Odtąd wiele klęsk Napoleona I Bonaparte wynikać tez będzie ze zdrad i tajnych układów podejmowanych przez jego najbliższe otoczenie. Do klęski rosyjskiej przyczynił się miedzy innymi minister spraw zagarnicznych książę Charles de Talleyrand potajemnie pertraktujący z carem Aleksandrem I. Po klęsce Napoleona I bonapartego Charles de Talleyrand zostanie wpływową postacią nowych rządów Francji i będzie współtworzył nowy ład międzynarodowy określany przez Kongres Wiedeński.

Kontratakujący Rosjanie ponownie zainicjowali szóstą już antyfrancuską koalicję wraz z Prusami i Austrią. Napoleon I Bonaparte zdołał odtworzyć armię 150 tysięcy żołnierzy i wyruszył na wschód by przywrócić kontrolę nad Związkiem Reńskim. Do ostatecznego starcia doszło w bitwie pod Lipskiem 1813 roku, zwanej też Bitwą Narodów. Szala zwycięstwa przesunęła się na stronę Rosjan, Austriaków i Prus po tym, jak na ich stronę przeszła Saksonia, dotąd stronnik Napoleona. W bitwie pod Lipskiem zginął w nurcie Estery książę Józef Poniatowski. Armia Napoleona I Bonaparte została ostatecznie zniszczona, zimą 1814 roku koalicjanci wkroczyli do pozbawionej armii Francji, w lutym wojska rosyjskie zdobyły Paryż. 6 kwietnia 1814 roku Napoleon I Bonaparte na wniosek senatu abdykował, władzę oddano w ręce Ludwika XVIII, brata obalonego przez Wielką Rewolucję Francuską Ludwika XVI. Francja podpisała z szóstą koalicją pokój paryski i stała się monarchią konstytucyjną. Nowy ład w Europie miał ustanowić Kongres Wiedeński z udziałem zwycięskich mocarstw - Austrii, Prus, Wielkiej Brytanii i Rosji, dopuszczono do obrad i decyzji także nowe władze Francji, w tym Charlesa Talleyranda. Sam Napoleon I Bonaparte został uwięziony na śródziemnomorskiej wyspie Elbie.

Niespełna rok później, zimą 1815 roku, Napoleon I Bonaparte zdołał uciec z Elby, by w marcu, już podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego, pojawić się we francuskim mieście Toulon, tym samym, od którego oblężenia rozpoczynał swoją błyskotliwą karierę. Wraz z nową armią ochotników ruszył na Paryż witany entuzjastycznie przez ludność kraju. 22 kwietnia zajął Paryż, z którego ewakuowano króla Ludwika XVIII. Napoleon I Bonaparte zaproponował bardziej liberalną konstytucję napisaną przez oświeceniowego filozofa Benjamina Constanta. Napoleon I Bonaparte wyruszył na północ by rozgromić nierozwiązane jeszcze wojska szóstej koalicji stacjonujące w Belgii. Był to jego ostatni błąd - w bitwie pod Waterloo 18 czerwca 1815 roku poniósł ostateczną klęskę. Ponieważ od lądowania w Tulonie do ponownego aresztowania minęło równo 100 dni, okres ten przeszedł do historii jako 100 dni Napoleona. Tym razem został uwięziony na odległej, położonej samotnie na Atlantyku Wyspie Świętej Heleny, gdzie zmarł w 1821 roku strzeżony przez cały brytyjski garnizon. Francja zaś wróciła do stanu jaki określono w pokoju paryskim.

Napoleon I Bonaparte a sprawa polska. Dziedzictwo i ocena Napoleona I Bonaparte

Postać Napoleona I Bonapartego jest wieloznaczna. Na polu wewnętrznym zakończył i uporządkował Wielką Rewolucję Francuską wprowadzając rozwiązania ustrojowe i prawne, które, dalekie do rozwiązań pierwszego okresu rewolucji, okazały się jednak bardzo trwałe (konkordat, kodeks cywilny, administracja). Obalając republikę i ustanawiając Cesarstwo Francuzów, stał się jednak symbolem tyranii. Agresywna, imparialistyczna polityka międzynarodowa i nieustające wojny sprawiły, że Napoleon I Bonaparte, poza obszarem kultury francuskiej, odbierany jest jako tyran, agresor i winny zbrodni wojny, pomimo niewątpliwego geniuszu militarnego. Innym nowożytnym przykładem podporządkowania niemal całej Europy jednemu władcy była zbrodnicza, nazistowska Trzecia Rzesza, która także zaczęła się chwiać po nieudanej kampanii wojennej w Rosji.

Na polu międzynarodowym Napoleon I Bonaparte przyczynił się do jeszcze jednej decyzji, która wpłynęła na losy świata. Otóż w 1803 roku, poszukując funduszy na armię i administrację, Napoleon I Bonaparte odsprzedał Stanom Zjednoczonym francuską kolonię w Ameryce - Luizjanę. Ten gigantyczny teren obejmujący praktycznie cały zachód kontynentu stał się następnie naturalnym terenem rozwoju dla Stanów Zjednoczonych. Bez Luizjany niepodległe Stany Zjednoczone nie zdołałyby zbudował w przeciągu XIX wieku pozycji, która zapewni im hegemonię w wieku dwudziestym. Sprzedaż Luizjany przekreśliła "francuski potencjał" w Ameryce Północnej i przesądziła o dominującej anglosaskiej tożsamości Stanów Zjednoczonych. Element francuski przetrwał do dziś w kulturowo francuskim, francuskojęzycznym kanadyjskim Quebecu i jako element tradycji w stolicy dzisiejszej Luizjany, Nowym Orleanie.

W kulturze polskiej Napoleon I Bonaparte przedstawiany jest jako postać jednoznacznie pozytywna, a to za sprawą niepodległościowych projektów, których powodzenie uzależniano od postawy Cesarza Francuzów. Fakt, Napoleon I Bonaparte przyczynił się do odbudowy państwa polskiego, było to jednak zależne od Francji, niesamodzielne Księstwo Warszawskie. Nadzieję na rozwój Księstwa w pełnoprawne, suwerenne państwo wiązano z kampanią rosyjską 1812 roku, ostatecznie nieudaną. Kampania 1812 roku stała się jednak ważnym elementem polskiej wyobraźni romantycznej. Armia Napoleona I Bonaparte posiadała ważny element polski - od Legionów Jana Henryka Dąbrowskiego, oddelegowanych jednak do nieistotnych z polskiego punktu widzenia zadań w koloniach, między innymi San Domingo, poprzez szwoleżerów Jana Kozietulskiego pod Samosierrą i armię księcia Józefa Poniatowskiego w Księstwie Warszawskim.