Wisława Szymborska urodziła się 2 lipca 1923 w Bninie (obecnie Kórnik) koło Poznania. Jej ojciec, Wincent, był zarządcą dóbr zakopiańskich hrabiego Zamoyskiego, jej matką była Anna Maria Szymborska z d. Rottermnund. Wisława mieszkała początkowo w Toruniu, później w Krakowie, gdzie uczęszczała do szkoły powszechnej i gimnazjum.
W czasie wojny uczęszczała na tajne komplety, pracowała też na kolei. Wtedy zaczęła pisać pierwsze opowiadania i wiersze, była także autorką ilustracji do podręcznika języka angielskiego „First steps in English” Jana Stanisławskiego.
Po wojnie studiowała polonistykę, a następnie socjologię na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Studiów nie ukończyła z powodu złej sytuacji materialnej. Od 1945 jest na stałe związana z Krakowem, co często podkreśla.
Jej debiut to wiersz „Szukam słowa” opublikowany w 1945 r. w „Walce”, dodatku literackim do „Dziennika Polskiego”. Po wojnie Szymborska (co wiele osób jej zarzuca) była związana ze środowiskiem osób akceptujących ustrój socjalistyczny. Należała do PZPR (do 1966 r.) i Związku Literatów Polskich. Jej debiut, „Dlatego żyjemy” (1952) zawierał m.in. wiersze „Młodzieży budującej Nową Hutę”, „Lenin”. Poprzedni tomik, „Wiersze” nie został drukowany, ponieważ „nie spełniał wymagań socjalistycznych”.
W 1948 r. wyszła za mąż za poetę Adama Włodka, z którym rozwiodła się w roku 1954.
Od 1953 r. była członkinią zespołu redagującego „Życie literackie”, gdzie prowadziła stałą rubrykę „Lektury nadobowiązkowe”. Była także członkiem zespołu redakcyjnego miesięcznika „Pismo”. W 1988 r. współtworzyła Stowarzyszenie Pisarzy polskich. Od 1995 członek Polskiej Akademii Umiejętności, doctor honoris causa Uniwersytetu Adama Mickiewicza, od 1998 honorowa obywatelka Krakowa.
W 1991 r. otrzymała Nagrodę
Goethego, później Nagrodę Herdera. W 1996 r. otrzymała Nagrodę Nobla za “poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”.
W 1996 r. otrzymała tytuł „człowieka roku” przyznawany przez tygodnik „Wprost” oraz nagrodę Pen Clubu.
Wydała tomy poezji:
Dlatego żyjemy (1952)
Pytania zadawane sobie (1954)
Wołanie do Yeti (1957)
Sól (1962)
Sto pociech (1967)
Wszelki wypadek (1972)
Wielka liczba (1976)
Ludzie na moście (1986)
Koniec i początek (1993)
Widok z ziarnkiem piasku (1996)
Chwila (2002)
Rymowanki dla dużych dzieci (2003)
Dwukropek (2005; Nominacja do Śląskiego Wawrzynu Literackiego, kwiecień 2006 r. Nominacja do nagrody
NIKE, 2006 r.)
Tutaj (2009)
Prócz wierszy publikowała felietony o książkach (w “Życiu literackim”, w “Piśmie”, “Odrze”, od 1993 w dodatku literackim “Gazety Wyborczej”), wydała w czterech tomach wspomniane już “Lektury nadobowiązkowe”. W 2000 roku ukazał się jeszcze zbiór „porad” – “Poczta literacka, czyli jak zostać (lub nie zostać) pisarzem”. Tłumaczyła też poezję, głównie francuską.
piątek, 12 marca 2010
Julian Tuwim
Julian Tuwim urodził się w Łodzi w 1894 w rodzinie mieszczańskiej pochodzenia żydowskiego. W Łodzi ukończył gimnazjum, pisał i drukował pierwsze wiersze. Związek poety z tym miastem widoczny będzie w jego późniejszej twórczości. W 1916 roku Tuwim przenosi się do Warszawy, gdzie zaczyna studiować prawo i filozofię, szybko jednak porzuca studia. Zaangażowany w twórczość poetycką zdobywa rozgłos. Wiersz „Wiosna” ogłoszony w 1918 roku staje się wielkim wydarzeniem. Pojawiają się głosy oburzenia i protestu – takich wierszy do tej pory w Polsce nie pisano. Tuwim w tym samym roku publikuje swój pierwszy tomik „Czyhając na Boga”, staje się coraz bardziej popularny. Poeta wiążę się w tym okresie z kabaretem „Pikador” – pisze teksty piosenek, skecze. Wchodzi w skład grupy poetyckiej Skamander (patrz: Skamandryci – charakterystyka grupy).
Kolejne tomiki Tuwima m.in.: „Sokrates tańczący” (1919), „Siódma jesień” (1921) cieszą się wielką popularnością. Za najaktywniejszy okres twórczości Tuwima uznać należy połowę lat dwudziestych i lata trzydzieste. Ukazują się wtedy, uznawane za najlepsze
, zbiory liryków: „Słowa we krwi” (1926), „Rzecz czarnoleska” (1929), „Treść gorejąca” (1936) oraz wybór satyr „Jarmark rymów” (1934).
Lata wojny Tuwim spędza na emigracji: we Francji, później w Ameryce. W okresie przymusowego wygnania powstaje cykl pięknych wierszy zebranych w zbiorze „Kwiaty polskie”. Po powrocie do kraju w 1946 roku osiedla się w Warszawie. Pisze już niewiele wierszy; oddaje się innym pracom i pasjom kulturalnym, m.in. działalności przekładowej, układaniu księgi wierszy polskich XIX wieku. Umiera nagle w grudniu 1953 roku w Zakopanem, dokąd wyjechał wraz z rodziną na urlop.
Kolejne tomiki Tuwima m.in.: „Sokrates tańczący” (1919), „Siódma jesień” (1921) cieszą się wielką popularnością. Za najaktywniejszy okres twórczości Tuwima uznać należy połowę lat dwudziestych i lata trzydzieste. Ukazują się wtedy, uznawane za najlepsze
, zbiory liryków: „Słowa we krwi” (1926), „Rzecz czarnoleska” (1929), „Treść gorejąca” (1936) oraz wybór satyr „Jarmark rymów” (1934).
Lata wojny Tuwim spędza na emigracji: we Francji, później w Ameryce. W okresie przymusowego wygnania powstaje cykl pięknych wierszy zebranych w zbiorze „Kwiaty polskie”. Po powrocie do kraju w 1946 roku osiedla się w Warszawie. Pisze już niewiele wierszy; oddaje się innym pracom i pasjom kulturalnym, m.in. działalności przekładowej, układaniu księgi wierszy polskich XIX wieku. Umiera nagle w grudniu 1953 roku w Zakopanem, dokąd wyjechał wraz z rodziną na urlop.
Jan Brzechwa
Jan Brzechwa, właściwie Jan Wiktor Lesman (ur. 15 sierpnia 1898[1] w Żmerynce na Podolu, zm. 2 lipca 1966 w Warszawie) ? polski poeta pochodzenia żydowskiego, autor wielu znanych bajek i wierszy dla dzieci, m.in. Pan Kleks, Pchła Szachrajka, a także satyrycznych tekstów dla dorosłych; także tłumacz z języka rosyjskiego ? m.in. utworów A. Puszkina, S. Jesienina, W. Majakowskiego.
Był stryjecznym bratem poety Bolesława Leśmiana, który wymyślił literacki pseudonim "Brzechwa" (nawiązanie do elementu strzały ? brzechwy).
Życiorys
Lata młodości
Młodość spędził na Kresach Wschodnich, podróżując ze swą rodziną. Jego ojciec, Aleksander, był inżynierem kolejowym. Brzechwa ukończył Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie, a następnie po przyjeździe do Warszawy ? Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Jednocześnie z zapisaniem się na studia wstąpił do 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej i jako ochotnik uczestniczył w latach 1920-1921 w wojnie polsko-bolszewickiej, za co go odznaczono.
Działalność zawodowa
Z zawodu był adwokatem (zawodowo posługiwał się nazwiskiem metrykalnym[potrzebne źródło] ? Jan Lesman), w latach 1924-1939 radca prawny ZAiKS. Specjalista w dziedzinie prawa autorskiego, które wybrał jako specjalizację studiów.
Jako specjalista prawa autorskiego reprezentował w sądzie m.in. Zenona Przesmyckiego ("Miriama") w sprawie toczącej się między nim a poetą Tadeuszem Pinim. Sprawa toczyła się przeciwko Piniemu, który naruszył prawa autorskie do spuścizny po Cyprianie Kamilu Norwidzie, które należały do Przesmyckiego, poprzez wydanie edycji dzieł polskiego wieszcza bez zgody właściciela praw autorskich.
Po drugiej wojnie światowej Brzechwa powrócił do zawodu prawnika. Był m.in. radcą prawnym wydawnictwa Czytelnik. Jednocześnie również działał aktywnie w PEN Clubie.
Twórczość Jana Brzechwy
Brzechwa, jeszcze jako nastolatek zadebiutował w 1915 roku, kiedy to opublikował swoje pierwsze wiersze w piotrogrodzkim "Sztandarze" oraz w kijowskich "Kłosach Ukraińskich". Nie wiązał jednak wówczas swej przyszłości z karierą pisarską ? postanowił, że zostanie prawnikiem.
Po demobilizacji w 1920 i rozpoczęciu studiów prawniczych zaczął dorabiać jako autor tekstów satyrycznych oraz piosenek i skeczy. Współpracował wówczas z takimi znanymi kabaretami jak m.in.: Qui Pro Quo, Czarny Kot, czy Morskie Oko. Posługiwał się najczęściej pseudonimem Szer-Szeń oraz Inspicjent Brzeszczot.
W 1926 ogłosił tom poezji Oblicza zmyślone. Pierwszy tomik wierszy dla dzieci ? Tańcowała igła z nitką wydano w 1938 (w tym tomiku znalazły się takie popularne do dziś wiersze jak: Pomidor, Żuraw i czapla, czy też Na straganie). Rok po wydaniu pierwszego tomu z wierszami dla dzieci, w 1939 wydano tom Kaczka Dziwaczka (m.in. wiersze: Znaki przestankowe i Sójka).
Na lata II wojny światowej przypada jeden z najważniejszych okresów twórczości bajkopisarza ? napisał on w tym czasie takie utwory jak m.in. Akademia Pana Kleksa, czy też Pan Drops i jego trupa. Dwie książki kontynuujące Akademię... (Podróże Pana Kleksa i Tryumf Pana Kleksa) napisał kolejno w 1961 i w 1965.
Brzechwa był zaprzyjaźniony z grafikiem Janem Marcinem Szancerem, autorem licznych ilustracji do jego tekstów. W latach 50. XX w. pisał socrealistyczne wiersze propagandowe, gloryfikujące partię (do której sam nie należał) i ustrój socjalistyczny (np. "Marsz", "Głos Ameryki"), w latach późniejszych nie angażował się w twórczość polityczną, uchodził za biernego kontestatora ustroju. Autor komentarza do ustawy o prawie autorskim z 1926 r. (książka przygotowywana do druku w 1939 r. ocalała w formie egzemplarzy korekty drukarskiej.
Był stryjecznym bratem poety Bolesława Leśmiana, który wymyślił literacki pseudonim "Brzechwa" (nawiązanie do elementu strzały ? brzechwy).
Życiorys
Lata młodości
Młodość spędził na Kresach Wschodnich, podróżując ze swą rodziną. Jego ojciec, Aleksander, był inżynierem kolejowym. Brzechwa ukończył Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie, a następnie po przyjeździe do Warszawy ? Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Jednocześnie z zapisaniem się na studia wstąpił do 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej i jako ochotnik uczestniczył w latach 1920-1921 w wojnie polsko-bolszewickiej, za co go odznaczono.
Działalność zawodowa
Z zawodu był adwokatem (zawodowo posługiwał się nazwiskiem metrykalnym[potrzebne źródło] ? Jan Lesman), w latach 1924-1939 radca prawny ZAiKS. Specjalista w dziedzinie prawa autorskiego, które wybrał jako specjalizację studiów.
Jako specjalista prawa autorskiego reprezentował w sądzie m.in. Zenona Przesmyckiego ("Miriama") w sprawie toczącej się między nim a poetą Tadeuszem Pinim. Sprawa toczyła się przeciwko Piniemu, który naruszył prawa autorskie do spuścizny po Cyprianie Kamilu Norwidzie, które należały do Przesmyckiego, poprzez wydanie edycji dzieł polskiego wieszcza bez zgody właściciela praw autorskich.
Po drugiej wojnie światowej Brzechwa powrócił do zawodu prawnika. Był m.in. radcą prawnym wydawnictwa Czytelnik. Jednocześnie również działał aktywnie w PEN Clubie.
Twórczość Jana Brzechwy
Brzechwa, jeszcze jako nastolatek zadebiutował w 1915 roku, kiedy to opublikował swoje pierwsze wiersze w piotrogrodzkim "Sztandarze" oraz w kijowskich "Kłosach Ukraińskich". Nie wiązał jednak wówczas swej przyszłości z karierą pisarską ? postanowił, że zostanie prawnikiem.
Po demobilizacji w 1920 i rozpoczęciu studiów prawniczych zaczął dorabiać jako autor tekstów satyrycznych oraz piosenek i skeczy. Współpracował wówczas z takimi znanymi kabaretami jak m.in.: Qui Pro Quo, Czarny Kot, czy Morskie Oko. Posługiwał się najczęściej pseudonimem Szer-Szeń oraz Inspicjent Brzeszczot.
W 1926 ogłosił tom poezji Oblicza zmyślone. Pierwszy tomik wierszy dla dzieci ? Tańcowała igła z nitką wydano w 1938 (w tym tomiku znalazły się takie popularne do dziś wiersze jak: Pomidor, Żuraw i czapla, czy też Na straganie). Rok po wydaniu pierwszego tomu z wierszami dla dzieci, w 1939 wydano tom Kaczka Dziwaczka (m.in. wiersze: Znaki przestankowe i Sójka).
Na lata II wojny światowej przypada jeden z najważniejszych okresów twórczości bajkopisarza ? napisał on w tym czasie takie utwory jak m.in. Akademia Pana Kleksa, czy też Pan Drops i jego trupa. Dwie książki kontynuujące Akademię... (Podróże Pana Kleksa i Tryumf Pana Kleksa) napisał kolejno w 1961 i w 1965.
Brzechwa był zaprzyjaźniony z grafikiem Janem Marcinem Szancerem, autorem licznych ilustracji do jego tekstów. W latach 50. XX w. pisał socrealistyczne wiersze propagandowe, gloryfikujące partię (do której sam nie należał) i ustrój socjalistyczny (np. "Marsz", "Głos Ameryki"), w latach późniejszych nie angażował się w twórczość polityczną, uchodził za biernego kontestatora ustroju. Autor komentarza do ustawy o prawie autorskim z 1926 r. (książka przygotowywana do druku w 1939 r. ocalała w formie egzemplarzy korekty drukarskiej.
czwartek, 11 marca 2010
Jerzy Kukuczka
Jerzy Kukuczka, urodził się w 1948 roku w Katowicach, zginął w Himalajach 24 października 1989 roku. Kukuczka był jednym z wielkich himalaistów na Świecie. Jako drugi człowiek na Ziemi zdobył Koronę Himalajów oraz Karakorum – czyli łącznie, wszystkie 14 szczytów o wysokościach ponad 8 tysięcy metrów, (pierwszy był Reinhold Messner, któremu zajęło to 17 lat, Kukuczce 9). Messner powiedział kiedyś, byłeś pierwszy Kukuczce. Można się w pewnym sensie z tym zgodzić. W tamtych czasach warunku w Polsce, do uprawiania Himalaizmu, były bardzo utrudnione.
Jerzy Kukuczka 14 ośmiotysięczników, które zostały przez niego zdobyte w latach 1979-1987, 10 z nich zostało przez niego zdobytych nowymi drogami (nie licząc swojego pierwszego ośmiotysięcznika, Jerzy Kukuczka wspinał się w bardzo ciężkich warunkach zimowych, bardzo często, po nowych trasach, wyznaczał nowe szlaki). 7 szczytów zostało zdobyte w stylu alpejskim, a 4 z nich były zdobyte pierwszy raz zimą. 1 szczyt zdobył samotnie. Żaden inny zdobywca wszystkich 14 ośmiotysięczników nie może pochwalić się takim bilansem. Dokonał rzeczy prawie niemożliwej, w ciągu praktycznie 2 lat tj. (21 stycznia 1985 r. – 10 listopada 1986 r.) zdobył sześć ośmiotysięczników, a 4 z nich zostały zdobyte zima, a na innych 3 wszedł nowymi drogami (jedne z trudniejszych na K2 i Nanga Parbat). Jerzy Kukuczka, posiadał organizm, który wolno się aklimatyzował, słynął jednak z bardzo dużej wytrzymałości fizycznej jak i psychicznej. Wspinał się między innymi z: Ryszardem Pawłowskim, Krzysztofem Wielickim, Arturem Hajzerem oraz Wojciechem Kurtyką.
W szkole średniej uprawiał też przez pewien czas podnoszenie ciężarów, aż do momentu kiedy dostał zakaz lekarski uprawiania tego sportu.
Jerzy Kukuczka mawiał "Mnie nie wystarczy być tylko w górach – dodał później – nie wystarczy być na wyprawie. Uważam, że jeżeli się podchodzi pod górę, to z jakimś celem, a tym celem jest wejść na tę górę." Poczta Polska wydała okolicznościowy znaczek, który został zaprojektowany przez J.Konarzewskiego. Na znaczku można zobaczyć panoramę Himalajów, podobiznę Kukuczki i jego olimpijskiego medalu.
W 1988 na Igrzyskach Olimpijskich w Calgary wraz z Reinholdem Messnerem zostali nagrodzeni srebrnym medalem olimpijskim. Reinhold Messner odmówił przyjęcia medalu twierdząc, że uważa alpinizm za swego rodzaju twórczość, a nie rywalizację. Jerzy Kukuczka, nie odmówił i przyjął medal, ponieważ w wyczynowym wspinaniu widział sportowe wartości co niejednokrotnie podkreślał i miał rację. "W alpinizmie, jak w szachach – mówił – jest miejsce na swego rodzaju twórczość jak i sportową rywalizację. Gdyby jej zabrakło, być może nigdy bym się nie wspinał."
Zginął na wysokości 8 300 metrów 24 października 1989 podczas wejścia na Lhotse nową drogą przez słynną, niezdobytą wówczas południową ścianę. Szczyt atakował wspólnie z Ryszardem Pawłowskim. Kukuczka wspinał się jako pierwszy i tuż przed granią szczytową odpadł. Lina nie wytrzymując obciążenia, pękła, a wspinacz spadł w 2 km przepaść. Po odnalezieniu ciała pochowano go w lodowej szczelinie, nieopodal miejsca upadku. Tablica pamiątkowa została umieszczona w Chukung nieopodal południowej ściany Lhotse a także na Symbolicznym Cmentarzu Ofiar Tatr pod Osterwą.
Strona poświęcona polskiemu alpiniście:
http://kukuczka.wpthemes.pl/
Jerzy Kukuczka 14 ośmiotysięczników, które zostały przez niego zdobyte w latach 1979-1987, 10 z nich zostało przez niego zdobytych nowymi drogami (nie licząc swojego pierwszego ośmiotysięcznika, Jerzy Kukuczka wspinał się w bardzo ciężkich warunkach zimowych, bardzo często, po nowych trasach, wyznaczał nowe szlaki). 7 szczytów zostało zdobyte w stylu alpejskim, a 4 z nich były zdobyte pierwszy raz zimą. 1 szczyt zdobył samotnie. Żaden inny zdobywca wszystkich 14 ośmiotysięczników nie może pochwalić się takim bilansem. Dokonał rzeczy prawie niemożliwej, w ciągu praktycznie 2 lat tj. (21 stycznia 1985 r. – 10 listopada 1986 r.) zdobył sześć ośmiotysięczników, a 4 z nich zostały zdobyte zima, a na innych 3 wszedł nowymi drogami (jedne z trudniejszych na K2 i Nanga Parbat). Jerzy Kukuczka, posiadał organizm, który wolno się aklimatyzował, słynął jednak z bardzo dużej wytrzymałości fizycznej jak i psychicznej. Wspinał się między innymi z: Ryszardem Pawłowskim, Krzysztofem Wielickim, Arturem Hajzerem oraz Wojciechem Kurtyką.
W szkole średniej uprawiał też przez pewien czas podnoszenie ciężarów, aż do momentu kiedy dostał zakaz lekarski uprawiania tego sportu.
Jerzy Kukuczka mawiał "Mnie nie wystarczy być tylko w górach – dodał później – nie wystarczy być na wyprawie. Uważam, że jeżeli się podchodzi pod górę, to z jakimś celem, a tym celem jest wejść na tę górę." Poczta Polska wydała okolicznościowy znaczek, który został zaprojektowany przez J.Konarzewskiego. Na znaczku można zobaczyć panoramę Himalajów, podobiznę Kukuczki i jego olimpijskiego medalu.
W 1988 na Igrzyskach Olimpijskich w Calgary wraz z Reinholdem Messnerem zostali nagrodzeni srebrnym medalem olimpijskim. Reinhold Messner odmówił przyjęcia medalu twierdząc, że uważa alpinizm za swego rodzaju twórczość, a nie rywalizację. Jerzy Kukuczka, nie odmówił i przyjął medal, ponieważ w wyczynowym wspinaniu widział sportowe wartości co niejednokrotnie podkreślał i miał rację. "W alpinizmie, jak w szachach – mówił – jest miejsce na swego rodzaju twórczość jak i sportową rywalizację. Gdyby jej zabrakło, być może nigdy bym się nie wspinał."
Zginął na wysokości 8 300 metrów 24 października 1989 podczas wejścia na Lhotse nową drogą przez słynną, niezdobytą wówczas południową ścianę. Szczyt atakował wspólnie z Ryszardem Pawłowskim. Kukuczka wspinał się jako pierwszy i tuż przed granią szczytową odpadł. Lina nie wytrzymując obciążenia, pękła, a wspinacz spadł w 2 km przepaść. Po odnalezieniu ciała pochowano go w lodowej szczelinie, nieopodal miejsca upadku. Tablica pamiątkowa została umieszczona w Chukung nieopodal południowej ściany Lhotse a także na Symbolicznym Cmentarzu Ofiar Tatr pod Osterwą.
Strona poświęcona polskiemu alpiniście:
http://kukuczka.wpthemes.pl/
Napoleon Bonaparte
Urodzony w 1769 roku na Korsyce w zubożałej rodzinie o szlacheckim rodowodzie Napoleon I Bonaparte stał się jedną z najważniejszych postaci nie tylko Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ale i nowożytnej historii Europy. Genialny strateg i dowódca, mąż stanu i reformator, uzyskał władze na fali popularności zapewnionej przez spektakularną, błyskawiczną karierę wojskową. Wprowadził we Francji wiele rozwiązań ustrojowych do dziś będących częścią krajobrazu tego państwa. Jednocześnie doprowadził do ostatecznego obalenia Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wprowadzając Cesarstwo Francuzów. Na arenie międzynarodowej prowadził agresywną, imperialistyczną politykę podbojów, co sprawiło, że stał się dla wielu narodów symbolem tyranii i ucisku.
Dojście Napoleona I Bonapartego do władzy
Związany z władzami rewolucyjnymi i stronnictwem Jakobinów, Napoleon I Bonaparte bardzo szybko przeszedł szczeble kariery zostając generałem dywizji w wieku zaledwie 27 lat. Zasłynął już podczas wydarzeń rewolucyjnych, najpierw skutecznie prowadząc oblężenie zbuntowanego wobec rewolucji miasta Tulon, a następnie uczestnicząc w tłumieniu rojalistycznego powstania w Wandei. Za żonę pojął wpływową wdowę Józefinę Beauharnais - jej znajomości przyczyniły się do skierowania Napoleona I Bonaparte na front austriacki podczas walk z pierwszą koalicją antyfrancuską. Pod wodzą Napoleona I Bonaparte wojska francuskie rozgromiły Austriaków w szeregu bitew na terenie Włoch. Rozpadła się pierwsza koalicja antyfrancuska, a Austria zmuszona została do podpisania traktatu w Campo Formio (1797 rok). W tym etapie walk u boku Napoleona I Bonaparte walczyli po raz pierwszy Polacy - legiony polskie generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Jednym państwem pierwszej koalicji antyfrancuskiej nadal pozostającym w stanie wojny z rewolucyjną Francją była Wielka Brytania. Napoleon I Bonaparte zaproponował, aby uderzyć w nią poprzez jej cenną kolonię - Indie. Pierwszym etapem wyprawy na Indie miało być przejęcie Egiptu. W ten sposób rozpoczęła się kampania egipska, która, wraz z sukcesem traktatu Campo Formio, doprowadziła Napoleona I Bonaparte do władzy.
Wyprawa Francuzów na Egipt w latach 1798 i 1801 zakończyła się niepowodzeniem, Napoleon I Bonaparte zdążył jednak odbyć kilka spektakularnych bitew, w tym bitwę pod piramidami. Kampania egipska była traktowana przez Francuzów niezwykle prestiżowo. Wojsku towarzyszyły liczne delegacje naukowców penetrujących zabytki starożytnego Egiptu, które następnie wywozili do Paryża. Udział francuskich uczonych w wyprawie Napoleona I Bonapartego do Egiptu położył podwaliny pod współczesna egiptologię, wiązał się jednak z grabieżą dzieł sztuki wywożonych do francuskich zbiorów.
Napoleon I Bonaparte powrócił z Egiptu już w 1799 roku, będąc u szczytu popularności, jako wódz dokonujący niezwykłych czynów. Mianowany dowódcą wojskowym stolicy - Paryża, 9 listopada 1799 roku przeprowadził zamach stanu na skutek którego przejął władzę. Obalił dyrektoriat - dotychczasową formę rządów i, na wzór starożytnego Rzymu, wprowadził instytucję konsulatu. Francją rządzić miało trzech konsulów, Napoleon I Bonaparte przyznał sobie tytuł pierwszego konsula. Wedle nowej konstytucji miał piastować urząd przez dziesięć lat.
Wedle kalendarza rewolucyjnego, zamach stanu miał miejsce 18 brumairea roku VIII i pod taką datą znany jest w historiografii. Także narzucona przez Napoleona I Bonapartego konstytucja przeszła do historii jako konstytucja roku VIII.
Reformy wewnętrzne Napoleona I Bonaparte i ustanowienie Cesarstwa Francuzów
Konstytucja roku VIII stwarzała dogodne możliwości przekształcenia władzy konsula we władze tyrana, analogia pomiędzy starożytnym Rzymem a zamiarami Napoleona I Bonaparte jest tu bardzo łatwa do odnalezienia. Wedle konstytucji roku VIII, pierwszy konsul mianowany na dziesięć lat posiadał pełnię władzy wykonawczej i jako jedyny posiadał inicjatywę ustawodawczą. Pod kontrolą Napoleona I Bonaparte pozostawały wszelkie inne instytucje państwa. W 1802 roku Napoleon I Bonaparte zyskał tytuł konsula dożywotniego, a już w 1804 roku republikę zastąpiono Cesarstwem Francuzów - Napoleona I Bonaparte otrzymał tytuł Cesarza Francuzów. Wedle tradycji koronacji miał dokonać sam, a koronę cesarską wręczał mu papież Pius VII.
Jako pierwszy konsul a następnie Cesarz Francuzów Napoleon I Bonaparte wdrożył szereg reform administracyjnych i ustrojowych. Zakończył trwające od początku Wielkiej Rewolucji Francuskiej kwestie dawnych możnych z czasów ancien regimeu. Pierwsze rządy rewolucyjne nie tylko pozbawiły tytułów i godności dawny dwór Ludwika XVI, ale też skazały arystokrację na banicję - jako wrogą rewolucji rojalistyczną reakcję. Napoleon I Bonaparte przeprowadził amnestię dla arystokracji, która mogła legalnie powrócić do Francji, nie przeprowadził jednak postulowanej restytucji dóbr. Podobnie Napoleon I Bonaparte postąpił z Kościołem katolickim. W czasach początków Wielkiej Rewolucji Francuskiej władze dążyły do wykorzenienia wszelkich wpływów katolicyzmu. Oficjalną religią Republiki Francuskiej stał się wywodzący z filozofii oświecenia kult istoty najwyższej, głęboko osadzony w tradycji religijnej kalendarz gregoriański zastąpiono kalendarzem rewolucyjnym. W 1801 roku Francja i Państwo Kościelne zawarły konkordat. Choć ponownie nie przeprowadzono restytucji dóbr odebranych Kościołowi, konkordat wprowadzał pensje dla duchownych wypłacane przez państwo, przywracał pełną swobodę wyznania, wprowadzał udogodnienia co do nauczania religii i tworzenia katolickich szkół.
Najważniejsze reformy Napoleon I Bonaparte przeprowadził na gruncie spraw wewnętrznych. Wprowadził nowoczesny system podatków, w tym akcyz obejmujących tytoń, sól, alkohol. Na poziomie gminy ustanowił instytucję mera, w departamentach - prefekta. Zasadnicze zadania obydwu tych urzędów przetrwały w niezmienionej formie do dziś. Napoleon I Bonaparte wprowadził powszechny obowiązek szkolnictwa, tak dla chłopców, jak i dziewczynek, szkolnictwo stało się nieodpłatne i zarazem dostępne niezależnie od zamożności. Przeprowadził też niezbędną reformę sądownictwa. Ukoronowaniem reform Napoleona I Bonaparte było ustanowienie w 1804 roku kodeksu cywilnego, zwanego kodeksem Napoleona, który gromadził wszystkie dyspozycje prawa cywilnego. Kodeks Napoleona przetrwał we Francji - po licznych zmianach i poprawkach, do dziś. Był wprowadzany także w wielu innych państwach. Na ziemiach polskich obowiązywał od czasu Księstwa Warszawskiego. Reformy wewnętrzne Napoleona I Bonapartego przyniosły Francji głęboko ugruntowaną stabilizację wewnętrzną i spokój społeczny, zapewnił też państwu znaczne dochodu.
Wojny Napoleońskie
Największe i najbardziej spektakularne sukcesy Napoleon I Bonaparte odniósł jednak na polu międzynarodowym. Dążył do poszerzenia granic Cesarstwa Francuzów, ale też do otoczenia go przez kordon podległych, pół samodzielnych państw satelickich, które w sumie składały się na Wielkie Imperium. Jednym z nich było istniejące od 1808 do 1815 roku Księstwo Warszawskie.
Wojny napoleońskie były naturalną kontynuacją wojen toczonych przez koalicje państw z ogarniętą rewolucją Francją. Oprócz aspektu ideologicznego - Wielka Rewolucja Francuska i jej nowy porządek społeczny, nie akceptowany przez inne mocarstwa, nowym czynnikiem dla wojen stała się sama agresywna, imperialistyczna postawa Napoleona I Bonapartego. Do pokoju w Luneville w 1803 roku Napoleon I Bonaparte kontynuował walki z Austrią, traktat pokojowy utrwalał zdobyczą Francji z poprzednich, rewolucyjnych wojen. Do 1805 roku Napoleon I Bonaparte prowadził działania we Włoszech, gdzie zajął stare, tradycyjne dominia Habsburgów i ustanowił Królestwo Włoskie. Przygotowywał też inwazję na Wielką Brytanię. Wydarzenia te poskutkowały zawiązaniem trzeciej koalicji antyfrancuskiej - flota Napoleona I Bonapartego uległa w morskiej bitwie pod Trafalgarem brytyjskiej marynarce admirała Horatio Nelsona, co przekreśliło plan inwazji na Wyspy Brytyjskie. Wiedząc, że trudno będzie pokonać Wielką Brytanię militarnie, Napoleon I Bonaparte postanowił osłabić ją gospodarczo ogłaszając blokadę kontynentalną, de facto skutecznie egzekwowany zakaz handlu morskiego z udziałem Londynu. Na lądzie Austriacy i Rosjanie zostali pokonani w bitwie pod Austerlitz. Napoleon I Bonaparte doprowadził do rozwiązania Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i na jego gruzach ustanowił posłuszny mu Związek Reński. Poskutkowało to ponowną wojną z Prusami w 1806 roku. Nowa wojna toczyła się głównie na ziemiach polskich, a do decydującej bitwy z wojskami pruskimi i rosyjskimi doszło pod Frydlandem. Traktat pokojowy w Tylży 1807 roku ustanawiał podległe Napoleonowi I Bonapartemu Księstwo Warszawskie ze stolicą w Warszawie, utworzone z ziem drugiego i pierwszego zaboru pruskiego. W 1807 i 1808 roku uwaga Napoleona I Bonapartego skupiona była tez na Półwyspie Iberyjskim, który został podporządkowany dzięki bitwie pod Samosierrą, w której dowodził dowódca szwadronu polskich szwoleżerów Jan Kozietulski. Okupacja Hiszpanii była jednak trudna ze względu na antyfrancuskie powstania. Nastroje antyfrancuskie zaczęły ogarniać całą Europę. Na tej fali w 1809 roku Austria wystosowała zaproszenie do piątej koalicji antyfrancuskiej. Napoleon I Bonaparte po raz kolejny odniósł jednak zwycięstwo dzięki decydującej bitwie pod Wagram. Na ziemiach polskich armia Księstwa Warszawskiego pod dowództwem Józefa Poniatowskiego stoczyła bitwę z Austriakami pod Raszynem. Na mocy układu pokojowego z Schoenbrunn Księstwo Warszawskie zostało powiększone o tereny trzeciego rozbioru austriackiego z Krakowem.
W 1812 roku, w szczytowym momencie sukcesów Napoleona I Boanaparte, Francja obejmowała także tereny dzisiejszej Belgii, Holandii, część Włoch z Rzymem włącznie, ziemie niemieckie wzdłuż wybrzeża Morza Północnego, bałkańskie wybrzeże Adriatyku. Od Napoleona I Bonapartego bezpośrednio zależne były Hiszpania, pozostała część Włoch, niemiecki Związek Reński, Szwajcaria podporządkowana jako Republika Helwecka, polskie Księstwo Warszawskie. Poza zasięgiem Napoleona I Bonaparte pozostawała Wielka Brytania, Prusy, Austria i Rosja.
Upadek Napoleona I Bonaparte
Początkiem końca Napoleona I Bonaparte okazała się wyprawa zbrojna na Rosję podjęta w 1812 roku, wyprawa, z którą wielkie nadzieje wiązał polski ruch niepodległościowy. Celem wyprawy rosyjskiej było podporządkowanie Napoleonowi I Bonaparte rosyjskiego handlu i portów a tym samym domknięcie blokady kontynentalnej, przy niedoskonałości floty głównego narzędzia do walki z Wielką Brytanią. Wyprawa, zapoczątkowana przekroczeniem Niemna w czerwcu 1812 roku przez 600 tysięczną Wielką Armię, przyniosła Napoleonowi I Bonaparte pierwszą, ale też druzgocącą porażkę. Rosjanie pod dowództwem marszałka Michaiła Kutuzowa stosowali taktykę spalonej ziemi, wpuścili Wielką Armię wgłąb Rosji pozbawiając jej możliwości czerpania z zasobów rosyjskich (wywożono żywność, palono ewakuowane miasta). Po krwawej i nierozstrzygniętej bitwie pod Borodino Napoleon I Bonaparte zajął Moskwę bez walki - było to celowe posunięcie Rosjan, w ewakuowanym, dawniej niemalże półmilionowym, opustoszałym mieście Wielka Armia utworzyła obóz do przeczekania zimy. Rosjanie podpalili jednak swoją stolicę, co zmusiło Francuzów do haniebnego odwrotu. Powracający na zachód oddziały francuskie zostały doszczętnie rozgromione przez rosyjski atak podczas przeprawy przez rzekę Berezynę. W wyprawy na Rosję powrócił tylko co dziesiąty żołnierz Wielkiej Armii.
Podczas ryzykownej wyprawy rosyjskiej dał się też we znaki brak lojalności w obrębie armii Napoleona I Bonaparte. Odtąd wiele klęsk Napoleona I Bonaparte wynikać tez będzie ze zdrad i tajnych układów podejmowanych przez jego najbliższe otoczenie. Do klęski rosyjskiej przyczynił się miedzy innymi minister spraw zagarnicznych książę Charles de Talleyrand potajemnie pertraktujący z carem Aleksandrem I. Po klęsce Napoleona I bonapartego Charles de Talleyrand zostanie wpływową postacią nowych rządów Francji i będzie współtworzył nowy ład międzynarodowy określany przez Kongres Wiedeński.
Kontratakujący Rosjanie ponownie zainicjowali szóstą już antyfrancuską koalicję wraz z Prusami i Austrią. Napoleon I Bonaparte zdołał odtworzyć armię 150 tysięcy żołnierzy i wyruszył na wschód by przywrócić kontrolę nad Związkiem Reńskim. Do ostatecznego starcia doszło w bitwie pod Lipskiem 1813 roku, zwanej też Bitwą Narodów. Szala zwycięstwa przesunęła się na stronę Rosjan, Austriaków i Prus po tym, jak na ich stronę przeszła Saksonia, dotąd stronnik Napoleona. W bitwie pod Lipskiem zginął w nurcie Estery książę Józef Poniatowski. Armia Napoleona I Bonaparte została ostatecznie zniszczona, zimą 1814 roku koalicjanci wkroczyli do pozbawionej armii Francji, w lutym wojska rosyjskie zdobyły Paryż. 6 kwietnia 1814 roku Napoleon I Bonaparte na wniosek senatu abdykował, władzę oddano w ręce Ludwika XVIII, brata obalonego przez Wielką Rewolucję Francuską Ludwika XVI. Francja podpisała z szóstą koalicją pokój paryski i stała się monarchią konstytucyjną. Nowy ład w Europie miał ustanowić Kongres Wiedeński z udziałem zwycięskich mocarstw - Austrii, Prus, Wielkiej Brytanii i Rosji, dopuszczono do obrad i decyzji także nowe władze Francji, w tym Charlesa Talleyranda. Sam Napoleon I Bonaparte został uwięziony na śródziemnomorskiej wyspie Elbie.
Niespełna rok później, zimą 1815 roku, Napoleon I Bonaparte zdołał uciec z Elby, by w marcu, już podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego, pojawić się we francuskim mieście Toulon, tym samym, od którego oblężenia rozpoczynał swoją błyskotliwą karierę. Wraz z nową armią ochotników ruszył na Paryż witany entuzjastycznie przez ludność kraju. 22 kwietnia zajął Paryż, z którego ewakuowano króla Ludwika XVIII. Napoleon I Bonaparte zaproponował bardziej liberalną konstytucję napisaną przez oświeceniowego filozofa Benjamina Constanta. Napoleon I Bonaparte wyruszył na północ by rozgromić nierozwiązane jeszcze wojska szóstej koalicji stacjonujące w Belgii. Był to jego ostatni błąd - w bitwie pod Waterloo 18 czerwca 1815 roku poniósł ostateczną klęskę. Ponieważ od lądowania w Tulonie do ponownego aresztowania minęło równo 100 dni, okres ten przeszedł do historii jako 100 dni Napoleona. Tym razem został uwięziony na odległej, położonej samotnie na Atlantyku Wyspie Świętej Heleny, gdzie zmarł w 1821 roku strzeżony przez cały brytyjski garnizon. Francja zaś wróciła do stanu jaki określono w pokoju paryskim.
Napoleon I Bonaparte a sprawa polska. Dziedzictwo i ocena Napoleona I Bonaparte
Postać Napoleona I Bonapartego jest wieloznaczna. Na polu wewnętrznym zakończył i uporządkował Wielką Rewolucję Francuską wprowadzając rozwiązania ustrojowe i prawne, które, dalekie do rozwiązań pierwszego okresu rewolucji, okazały się jednak bardzo trwałe (konkordat, kodeks cywilny, administracja). Obalając republikę i ustanawiając Cesarstwo Francuzów, stał się jednak symbolem tyranii. Agresywna, imparialistyczna polityka międzynarodowa i nieustające wojny sprawiły, że Napoleon I Bonaparte, poza obszarem kultury francuskiej, odbierany jest jako tyran, agresor i winny zbrodni wojny, pomimo niewątpliwego geniuszu militarnego. Innym nowożytnym przykładem podporządkowania niemal całej Europy jednemu władcy była zbrodnicza, nazistowska Trzecia Rzesza, która także zaczęła się chwiać po nieudanej kampanii wojennej w Rosji.
Na polu międzynarodowym Napoleon I Bonaparte przyczynił się do jeszcze jednej decyzji, która wpłynęła na losy świata. Otóż w 1803 roku, poszukując funduszy na armię i administrację, Napoleon I Bonaparte odsprzedał Stanom Zjednoczonym francuską kolonię w Ameryce - Luizjanę. Ten gigantyczny teren obejmujący praktycznie cały zachód kontynentu stał się następnie naturalnym terenem rozwoju dla Stanów Zjednoczonych. Bez Luizjany niepodległe Stany Zjednoczone nie zdołałyby zbudował w przeciągu XIX wieku pozycji, która zapewni im hegemonię w wieku dwudziestym. Sprzedaż Luizjany przekreśliła "francuski potencjał" w Ameryce Północnej i przesądziła o dominującej anglosaskiej tożsamości Stanów Zjednoczonych. Element francuski przetrwał do dziś w kulturowo francuskim, francuskojęzycznym kanadyjskim Quebecu i jako element tradycji w stolicy dzisiejszej Luizjany, Nowym Orleanie.
W kulturze polskiej Napoleon I Bonaparte przedstawiany jest jako postać jednoznacznie pozytywna, a to za sprawą niepodległościowych projektów, których powodzenie uzależniano od postawy Cesarza Francuzów. Fakt, Napoleon I Bonaparte przyczynił się do odbudowy państwa polskiego, było to jednak zależne od Francji, niesamodzielne Księstwo Warszawskie. Nadzieję na rozwój Księstwa w pełnoprawne, suwerenne państwo wiązano z kampanią rosyjską 1812 roku, ostatecznie nieudaną. Kampania 1812 roku stała się jednak ważnym elementem polskiej wyobraźni romantycznej. Armia Napoleona I Bonaparte posiadała ważny element polski - od Legionów Jana Henryka Dąbrowskiego, oddelegowanych jednak do nieistotnych z polskiego punktu widzenia zadań w koloniach, między innymi San Domingo, poprzez szwoleżerów Jana Kozietulskiego pod Samosierrą i armię księcia Józefa Poniatowskiego w Księstwie Warszawskim.
Dojście Napoleona I Bonapartego do władzy
Związany z władzami rewolucyjnymi i stronnictwem Jakobinów, Napoleon I Bonaparte bardzo szybko przeszedł szczeble kariery zostając generałem dywizji w wieku zaledwie 27 lat. Zasłynął już podczas wydarzeń rewolucyjnych, najpierw skutecznie prowadząc oblężenie zbuntowanego wobec rewolucji miasta Tulon, a następnie uczestnicząc w tłumieniu rojalistycznego powstania w Wandei. Za żonę pojął wpływową wdowę Józefinę Beauharnais - jej znajomości przyczyniły się do skierowania Napoleona I Bonaparte na front austriacki podczas walk z pierwszą koalicją antyfrancuską. Pod wodzą Napoleona I Bonaparte wojska francuskie rozgromiły Austriaków w szeregu bitew na terenie Włoch. Rozpadła się pierwsza koalicja antyfrancuska, a Austria zmuszona została do podpisania traktatu w Campo Formio (1797 rok). W tym etapie walk u boku Napoleona I Bonaparte walczyli po raz pierwszy Polacy - legiony polskie generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Jednym państwem pierwszej koalicji antyfrancuskiej nadal pozostającym w stanie wojny z rewolucyjną Francją była Wielka Brytania. Napoleon I Bonaparte zaproponował, aby uderzyć w nią poprzez jej cenną kolonię - Indie. Pierwszym etapem wyprawy na Indie miało być przejęcie Egiptu. W ten sposób rozpoczęła się kampania egipska, która, wraz z sukcesem traktatu Campo Formio, doprowadziła Napoleona I Bonaparte do władzy.
Wyprawa Francuzów na Egipt w latach 1798 i 1801 zakończyła się niepowodzeniem, Napoleon I Bonaparte zdążył jednak odbyć kilka spektakularnych bitew, w tym bitwę pod piramidami. Kampania egipska była traktowana przez Francuzów niezwykle prestiżowo. Wojsku towarzyszyły liczne delegacje naukowców penetrujących zabytki starożytnego Egiptu, które następnie wywozili do Paryża. Udział francuskich uczonych w wyprawie Napoleona I Bonapartego do Egiptu położył podwaliny pod współczesna egiptologię, wiązał się jednak z grabieżą dzieł sztuki wywożonych do francuskich zbiorów.
Napoleon I Bonaparte powrócił z Egiptu już w 1799 roku, będąc u szczytu popularności, jako wódz dokonujący niezwykłych czynów. Mianowany dowódcą wojskowym stolicy - Paryża, 9 listopada 1799 roku przeprowadził zamach stanu na skutek którego przejął władzę. Obalił dyrektoriat - dotychczasową formę rządów i, na wzór starożytnego Rzymu, wprowadził instytucję konsulatu. Francją rządzić miało trzech konsulów, Napoleon I Bonaparte przyznał sobie tytuł pierwszego konsula. Wedle nowej konstytucji miał piastować urząd przez dziesięć lat.
Wedle kalendarza rewolucyjnego, zamach stanu miał miejsce 18 brumairea roku VIII i pod taką datą znany jest w historiografii. Także narzucona przez Napoleona I Bonapartego konstytucja przeszła do historii jako konstytucja roku VIII.
Reformy wewnętrzne Napoleona I Bonaparte i ustanowienie Cesarstwa Francuzów
Konstytucja roku VIII stwarzała dogodne możliwości przekształcenia władzy konsula we władze tyrana, analogia pomiędzy starożytnym Rzymem a zamiarami Napoleona I Bonaparte jest tu bardzo łatwa do odnalezienia. Wedle konstytucji roku VIII, pierwszy konsul mianowany na dziesięć lat posiadał pełnię władzy wykonawczej i jako jedyny posiadał inicjatywę ustawodawczą. Pod kontrolą Napoleona I Bonaparte pozostawały wszelkie inne instytucje państwa. W 1802 roku Napoleon I Bonaparte zyskał tytuł konsula dożywotniego, a już w 1804 roku republikę zastąpiono Cesarstwem Francuzów - Napoleona I Bonaparte otrzymał tytuł Cesarza Francuzów. Wedle tradycji koronacji miał dokonać sam, a koronę cesarską wręczał mu papież Pius VII.
Jako pierwszy konsul a następnie Cesarz Francuzów Napoleon I Bonaparte wdrożył szereg reform administracyjnych i ustrojowych. Zakończył trwające od początku Wielkiej Rewolucji Francuskiej kwestie dawnych możnych z czasów ancien regimeu. Pierwsze rządy rewolucyjne nie tylko pozbawiły tytułów i godności dawny dwór Ludwika XVI, ale też skazały arystokrację na banicję - jako wrogą rewolucji rojalistyczną reakcję. Napoleon I Bonaparte przeprowadził amnestię dla arystokracji, która mogła legalnie powrócić do Francji, nie przeprowadził jednak postulowanej restytucji dóbr. Podobnie Napoleon I Bonaparte postąpił z Kościołem katolickim. W czasach początków Wielkiej Rewolucji Francuskiej władze dążyły do wykorzenienia wszelkich wpływów katolicyzmu. Oficjalną religią Republiki Francuskiej stał się wywodzący z filozofii oświecenia kult istoty najwyższej, głęboko osadzony w tradycji religijnej kalendarz gregoriański zastąpiono kalendarzem rewolucyjnym. W 1801 roku Francja i Państwo Kościelne zawarły konkordat. Choć ponownie nie przeprowadzono restytucji dóbr odebranych Kościołowi, konkordat wprowadzał pensje dla duchownych wypłacane przez państwo, przywracał pełną swobodę wyznania, wprowadzał udogodnienia co do nauczania religii i tworzenia katolickich szkół.
Najważniejsze reformy Napoleon I Bonaparte przeprowadził na gruncie spraw wewnętrznych. Wprowadził nowoczesny system podatków, w tym akcyz obejmujących tytoń, sól, alkohol. Na poziomie gminy ustanowił instytucję mera, w departamentach - prefekta. Zasadnicze zadania obydwu tych urzędów przetrwały w niezmienionej formie do dziś. Napoleon I Bonaparte wprowadził powszechny obowiązek szkolnictwa, tak dla chłopców, jak i dziewczynek, szkolnictwo stało się nieodpłatne i zarazem dostępne niezależnie od zamożności. Przeprowadził też niezbędną reformę sądownictwa. Ukoronowaniem reform Napoleona I Bonaparte było ustanowienie w 1804 roku kodeksu cywilnego, zwanego kodeksem Napoleona, który gromadził wszystkie dyspozycje prawa cywilnego. Kodeks Napoleona przetrwał we Francji - po licznych zmianach i poprawkach, do dziś. Był wprowadzany także w wielu innych państwach. Na ziemiach polskich obowiązywał od czasu Księstwa Warszawskiego. Reformy wewnętrzne Napoleona I Bonapartego przyniosły Francji głęboko ugruntowaną stabilizację wewnętrzną i spokój społeczny, zapewnił też państwu znaczne dochodu.
Wojny Napoleońskie
Największe i najbardziej spektakularne sukcesy Napoleon I Bonaparte odniósł jednak na polu międzynarodowym. Dążył do poszerzenia granic Cesarstwa Francuzów, ale też do otoczenia go przez kordon podległych, pół samodzielnych państw satelickich, które w sumie składały się na Wielkie Imperium. Jednym z nich było istniejące od 1808 do 1815 roku Księstwo Warszawskie.
Wojny napoleońskie były naturalną kontynuacją wojen toczonych przez koalicje państw z ogarniętą rewolucją Francją. Oprócz aspektu ideologicznego - Wielka Rewolucja Francuska i jej nowy porządek społeczny, nie akceptowany przez inne mocarstwa, nowym czynnikiem dla wojen stała się sama agresywna, imperialistyczna postawa Napoleona I Bonapartego. Do pokoju w Luneville w 1803 roku Napoleon I Bonaparte kontynuował walki z Austrią, traktat pokojowy utrwalał zdobyczą Francji z poprzednich, rewolucyjnych wojen. Do 1805 roku Napoleon I Bonaparte prowadził działania we Włoszech, gdzie zajął stare, tradycyjne dominia Habsburgów i ustanowił Królestwo Włoskie. Przygotowywał też inwazję na Wielką Brytanię. Wydarzenia te poskutkowały zawiązaniem trzeciej koalicji antyfrancuskiej - flota Napoleona I Bonapartego uległa w morskiej bitwie pod Trafalgarem brytyjskiej marynarce admirała Horatio Nelsona, co przekreśliło plan inwazji na Wyspy Brytyjskie. Wiedząc, że trudno będzie pokonać Wielką Brytanię militarnie, Napoleon I Bonaparte postanowił osłabić ją gospodarczo ogłaszając blokadę kontynentalną, de facto skutecznie egzekwowany zakaz handlu morskiego z udziałem Londynu. Na lądzie Austriacy i Rosjanie zostali pokonani w bitwie pod Austerlitz. Napoleon I Bonaparte doprowadził do rozwiązania Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i na jego gruzach ustanowił posłuszny mu Związek Reński. Poskutkowało to ponowną wojną z Prusami w 1806 roku. Nowa wojna toczyła się głównie na ziemiach polskich, a do decydującej bitwy z wojskami pruskimi i rosyjskimi doszło pod Frydlandem. Traktat pokojowy w Tylży 1807 roku ustanawiał podległe Napoleonowi I Bonapartemu Księstwo Warszawskie ze stolicą w Warszawie, utworzone z ziem drugiego i pierwszego zaboru pruskiego. W 1807 i 1808 roku uwaga Napoleona I Bonapartego skupiona była tez na Półwyspie Iberyjskim, który został podporządkowany dzięki bitwie pod Samosierrą, w której dowodził dowódca szwadronu polskich szwoleżerów Jan Kozietulski. Okupacja Hiszpanii była jednak trudna ze względu na antyfrancuskie powstania. Nastroje antyfrancuskie zaczęły ogarniać całą Europę. Na tej fali w 1809 roku Austria wystosowała zaproszenie do piątej koalicji antyfrancuskiej. Napoleon I Bonaparte po raz kolejny odniósł jednak zwycięstwo dzięki decydującej bitwie pod Wagram. Na ziemiach polskich armia Księstwa Warszawskiego pod dowództwem Józefa Poniatowskiego stoczyła bitwę z Austriakami pod Raszynem. Na mocy układu pokojowego z Schoenbrunn Księstwo Warszawskie zostało powiększone o tereny trzeciego rozbioru austriackiego z Krakowem.
W 1812 roku, w szczytowym momencie sukcesów Napoleona I Boanaparte, Francja obejmowała także tereny dzisiejszej Belgii, Holandii, część Włoch z Rzymem włącznie, ziemie niemieckie wzdłuż wybrzeża Morza Północnego, bałkańskie wybrzeże Adriatyku. Od Napoleona I Bonapartego bezpośrednio zależne były Hiszpania, pozostała część Włoch, niemiecki Związek Reński, Szwajcaria podporządkowana jako Republika Helwecka, polskie Księstwo Warszawskie. Poza zasięgiem Napoleona I Bonaparte pozostawała Wielka Brytania, Prusy, Austria i Rosja.
Upadek Napoleona I Bonaparte
Początkiem końca Napoleona I Bonaparte okazała się wyprawa zbrojna na Rosję podjęta w 1812 roku, wyprawa, z którą wielkie nadzieje wiązał polski ruch niepodległościowy. Celem wyprawy rosyjskiej było podporządkowanie Napoleonowi I Bonaparte rosyjskiego handlu i portów a tym samym domknięcie blokady kontynentalnej, przy niedoskonałości floty głównego narzędzia do walki z Wielką Brytanią. Wyprawa, zapoczątkowana przekroczeniem Niemna w czerwcu 1812 roku przez 600 tysięczną Wielką Armię, przyniosła Napoleonowi I Bonaparte pierwszą, ale też druzgocącą porażkę. Rosjanie pod dowództwem marszałka Michaiła Kutuzowa stosowali taktykę spalonej ziemi, wpuścili Wielką Armię wgłąb Rosji pozbawiając jej możliwości czerpania z zasobów rosyjskich (wywożono żywność, palono ewakuowane miasta). Po krwawej i nierozstrzygniętej bitwie pod Borodino Napoleon I Bonaparte zajął Moskwę bez walki - było to celowe posunięcie Rosjan, w ewakuowanym, dawniej niemalże półmilionowym, opustoszałym mieście Wielka Armia utworzyła obóz do przeczekania zimy. Rosjanie podpalili jednak swoją stolicę, co zmusiło Francuzów do haniebnego odwrotu. Powracający na zachód oddziały francuskie zostały doszczętnie rozgromione przez rosyjski atak podczas przeprawy przez rzekę Berezynę. W wyprawy na Rosję powrócił tylko co dziesiąty żołnierz Wielkiej Armii.
Podczas ryzykownej wyprawy rosyjskiej dał się też we znaki brak lojalności w obrębie armii Napoleona I Bonaparte. Odtąd wiele klęsk Napoleona I Bonaparte wynikać tez będzie ze zdrad i tajnych układów podejmowanych przez jego najbliższe otoczenie. Do klęski rosyjskiej przyczynił się miedzy innymi minister spraw zagarnicznych książę Charles de Talleyrand potajemnie pertraktujący z carem Aleksandrem I. Po klęsce Napoleona I bonapartego Charles de Talleyrand zostanie wpływową postacią nowych rządów Francji i będzie współtworzył nowy ład międzynarodowy określany przez Kongres Wiedeński.
Kontratakujący Rosjanie ponownie zainicjowali szóstą już antyfrancuską koalicję wraz z Prusami i Austrią. Napoleon I Bonaparte zdołał odtworzyć armię 150 tysięcy żołnierzy i wyruszył na wschód by przywrócić kontrolę nad Związkiem Reńskim. Do ostatecznego starcia doszło w bitwie pod Lipskiem 1813 roku, zwanej też Bitwą Narodów. Szala zwycięstwa przesunęła się na stronę Rosjan, Austriaków i Prus po tym, jak na ich stronę przeszła Saksonia, dotąd stronnik Napoleona. W bitwie pod Lipskiem zginął w nurcie Estery książę Józef Poniatowski. Armia Napoleona I Bonaparte została ostatecznie zniszczona, zimą 1814 roku koalicjanci wkroczyli do pozbawionej armii Francji, w lutym wojska rosyjskie zdobyły Paryż. 6 kwietnia 1814 roku Napoleon I Bonaparte na wniosek senatu abdykował, władzę oddano w ręce Ludwika XVIII, brata obalonego przez Wielką Rewolucję Francuską Ludwika XVI. Francja podpisała z szóstą koalicją pokój paryski i stała się monarchią konstytucyjną. Nowy ład w Europie miał ustanowić Kongres Wiedeński z udziałem zwycięskich mocarstw - Austrii, Prus, Wielkiej Brytanii i Rosji, dopuszczono do obrad i decyzji także nowe władze Francji, w tym Charlesa Talleyranda. Sam Napoleon I Bonaparte został uwięziony na śródziemnomorskiej wyspie Elbie.
Niespełna rok później, zimą 1815 roku, Napoleon I Bonaparte zdołał uciec z Elby, by w marcu, już podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego, pojawić się we francuskim mieście Toulon, tym samym, od którego oblężenia rozpoczynał swoją błyskotliwą karierę. Wraz z nową armią ochotników ruszył na Paryż witany entuzjastycznie przez ludność kraju. 22 kwietnia zajął Paryż, z którego ewakuowano króla Ludwika XVIII. Napoleon I Bonaparte zaproponował bardziej liberalną konstytucję napisaną przez oświeceniowego filozofa Benjamina Constanta. Napoleon I Bonaparte wyruszył na północ by rozgromić nierozwiązane jeszcze wojska szóstej koalicji stacjonujące w Belgii. Był to jego ostatni błąd - w bitwie pod Waterloo 18 czerwca 1815 roku poniósł ostateczną klęskę. Ponieważ od lądowania w Tulonie do ponownego aresztowania minęło równo 100 dni, okres ten przeszedł do historii jako 100 dni Napoleona. Tym razem został uwięziony na odległej, położonej samotnie na Atlantyku Wyspie Świętej Heleny, gdzie zmarł w 1821 roku strzeżony przez cały brytyjski garnizon. Francja zaś wróciła do stanu jaki określono w pokoju paryskim.
Napoleon I Bonaparte a sprawa polska. Dziedzictwo i ocena Napoleona I Bonaparte
Postać Napoleona I Bonapartego jest wieloznaczna. Na polu wewnętrznym zakończył i uporządkował Wielką Rewolucję Francuską wprowadzając rozwiązania ustrojowe i prawne, które, dalekie do rozwiązań pierwszego okresu rewolucji, okazały się jednak bardzo trwałe (konkordat, kodeks cywilny, administracja). Obalając republikę i ustanawiając Cesarstwo Francuzów, stał się jednak symbolem tyranii. Agresywna, imparialistyczna polityka międzynarodowa i nieustające wojny sprawiły, że Napoleon I Bonaparte, poza obszarem kultury francuskiej, odbierany jest jako tyran, agresor i winny zbrodni wojny, pomimo niewątpliwego geniuszu militarnego. Innym nowożytnym przykładem podporządkowania niemal całej Europy jednemu władcy była zbrodnicza, nazistowska Trzecia Rzesza, która także zaczęła się chwiać po nieudanej kampanii wojennej w Rosji.
Na polu międzynarodowym Napoleon I Bonaparte przyczynił się do jeszcze jednej decyzji, która wpłynęła na losy świata. Otóż w 1803 roku, poszukując funduszy na armię i administrację, Napoleon I Bonaparte odsprzedał Stanom Zjednoczonym francuską kolonię w Ameryce - Luizjanę. Ten gigantyczny teren obejmujący praktycznie cały zachód kontynentu stał się następnie naturalnym terenem rozwoju dla Stanów Zjednoczonych. Bez Luizjany niepodległe Stany Zjednoczone nie zdołałyby zbudował w przeciągu XIX wieku pozycji, która zapewni im hegemonię w wieku dwudziestym. Sprzedaż Luizjany przekreśliła "francuski potencjał" w Ameryce Północnej i przesądziła o dominującej anglosaskiej tożsamości Stanów Zjednoczonych. Element francuski przetrwał do dziś w kulturowo francuskim, francuskojęzycznym kanadyjskim Quebecu i jako element tradycji w stolicy dzisiejszej Luizjany, Nowym Orleanie.
W kulturze polskiej Napoleon I Bonaparte przedstawiany jest jako postać jednoznacznie pozytywna, a to za sprawą niepodległościowych projektów, których powodzenie uzależniano od postawy Cesarza Francuzów. Fakt, Napoleon I Bonaparte przyczynił się do odbudowy państwa polskiego, było to jednak zależne od Francji, niesamodzielne Księstwo Warszawskie. Nadzieję na rozwój Księstwa w pełnoprawne, suwerenne państwo wiązano z kampanią rosyjską 1812 roku, ostatecznie nieudaną. Kampania 1812 roku stała się jednak ważnym elementem polskiej wyobraźni romantycznej. Armia Napoleona I Bonaparte posiadała ważny element polski - od Legionów Jana Henryka Dąbrowskiego, oddelegowanych jednak do nieistotnych z polskiego punktu widzenia zadań w koloniach, między innymi San Domingo, poprzez szwoleżerów Jana Kozietulskiego pod Samosierrą i armię księcia Józefa Poniatowskiego w Księstwie Warszawskim.
Krzysztof Kolumb
Krzysztof Kolumb, genueński żeglarz w służbie kastylijskiego dworu, żył w latach 1451 - 1506. Był wielkim, przełomowych odkrywców geograficznych. Wierząc, że możliwe jest dopłyniecie z Europy do Indii, przemierzając drogą wodną kulę ziemską odkrył kontynent amerykański. Nie jest pewne czy Krzysztof Kolumb był świadom odkrycia nieznanego Europejczykom lądu, czy też uważał, że rzeczywiście dotarł do Indii. Krzysztof Kolumb odbył w sumie cztery wyprawy i dotarł do wysp Morza Karaibskiego, ale też do stałego lądu - wybrzeża Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej. Odkrycia Krzysztofa Kolumba zdynamizowały ideę wypraw i odkryć geograficznych, zapoczątkowały czas konkwisty oraz budowania imperiów kolonialnych, początkowo przez Hiszpanię i Portugalię, następnie przez pozostałe mocarstwa europejskie, przede wszystkim Anglię.
Idea utworzenia nowego szlaku handlowego do Indii
W okresie odrodzenia istniało coraz większe zapotrzebowanie na egzotyczne towary pozyskiwane z krajów pozaeuropejskich. Szczególnym popytem cieszyły się przyprawy, takie jak pieprz, coraz droższe - zważywszy na ograniczenia celne nakładane przez Imperium Osmańskie po klęsce Bizancjum i ryzyko podróży lądowej. Poszukiwano możliwości otwarcia nowych szlaków morskich. Trudny i długi szlak przez Przylądek Dobrej Nadziei został odkryty przez Bartolomeo Diaza dopiero w 1488 roku.
W końcu XV wieku państwa Półwyspu Iberyjskiego, Portugalia i Kastylia (od 1516 roku jako Hiszpania) zakończyły rekonkwistę (upadek Grenady, ostatniej twierdzy muzułmańskiej), liczna szlachta, zajęta do tej pory walką z niewiernymi, poszukiwała nowego zajęcia. Kwestia ekspansji na nowe obszary poza Europą leżała w polu zainteresowań obydwu dworów, zarówno portugalskiego jak i Kastylii.
Pochodzący z włoskiego portu Genua Krzysztof Kolumb wiele lat przebywał na dworze portugalskim. Jako bankier odbywał wiele podróży i był świadom potrzeby wyznaczenia szlaku morskiego do Indii. Źródłem inspiracji dla idei wyprawy Krzysztofa Kolumba były prace "Imago Mundi" Pierre'a d'Ailly oraz mapa zachodniej drogi do Indii opracowana przez Paola dal Pozzo Toscanellego dla króla Portugalii Alfonsa V. Za czasów infanta Henryka Żeglarza Portugalia znacząco rozwinęła swój potencjał morski - utworzono szkołę morską, rozpoczęto budowanie imperium kolonialnego. Idea Krzysztofa Kolumba polegała na zaprzestaniu eksploracji nieefektywnej - jego zdaniem - drogi wschodniej do Indii wokół Afryki i przetarcia szlaku zachodniego z wykorzystaniem znanych prądów morskich i wietrznych. Błędem Krzysztofa Kolumba było przyjęcie do obliczeń niewłaściwej wartości dla wielkości ziemi i długości równika, Krzysztofowi Kolumbowi wydawało się, że Indie leżą zdecydowanie bliżej wybrzeży Portugalii niż w rzeczywistości. Nowatorstwo jego pomysłu polegało na znajomości prądów wodnych i wiatrów. Najpewniej wiedzę tą przejął Krzysztof Kolumb z obserwacji portugalskich rybaków, którzy - być może - nieświadomie wielokrotnie spychani byli przez prądy na wody Nowej Funlandii.
Portugalski król Jan II nie wyraził jednak zainteresowania projektem Krzysztofa Kolumba. Dopiero w 1492 roku, po przeniesieniu Krzysztofa Kolumba do Kastylii, miejscowa królowa Izabela zgodziła się pokryć część kosztów wyprawy. Zapłatą dla Krzysztofa Kolumba miał być tytuł wicekróla nowo odkrytych ziem i jedna dziesiąta zysku.
Wyprawy Krzysztofa Kolumba
Pierwsza wyprawa Krzysztofa Kolumba wyruszyła z atlantyckiego portu Palos de la Frontera 3 sierpnia 1492 roku. Krzysztof Kolumb dysponował dwiema karawelami Pinta i Nina oraz karaką Santa Maria, obraną na okręg flagowy. Do dyspozycji Krzysztof Kolumb miał w sumie 90 osobową załogę. Po postoju na Wyspach Kanaryjskich 12 października wyprawa Krzysztofa Kolumba dotarła do wybrzeży Wysp Bahama. Następnie wyprawa dotarła do Kuby i Haiti, nazwanej Hispaniolą. Po utracie Santa Marii i Pinty i po pozostawieniu części członków wyprawy w forcie Navidad na Haiti, Krzysztof Kolumb zdecydował się o powrocie do Europy. Na kastylijski dwór królewski powrócił w marcu 1493 roku. Wieść o sukcesie wyprawy Krzysztofa Kolumba rozpoczęła okres gorączki odkryć geograficznych.
W drugą wyprawę Krzysztof Kolumb mógł wyruszyć jeszcze jesienią 1493 roku, tym razem na kilkunastu statkach. Druga wyprawa Krzysztofa Kolumba przyczyniła się do odkrycia Małych Antyli i Jamajki. Krzysztof Kolumb uparcie dążył jednak do odkrycia drogi prowadzącej bezpośrednio do Indii. W aurze skandali, zważywszy na jego autorytarną metodę pracy, powrócił na dwór kastylijski w marcu kolejnego roku.
Wokół postaci Krzysztofa Kolumba narosła w tym czasie czarna legenda, związana z niebezpieczeństwem wyprawy (osada Navidad na Haiti została doszczętnie zniszczona przez tubylców, wtedy nazwanych Indianami), jak i jego okrucieństwem i autorytarnym podejściem do podwładnych i współpracowników. Bogactwa nowo odkrywanych ziem okazywały się też łatwym łupem. Do trzeciej, już mniej radosnej i spontanicznej wyprawy na sześciu okrętach doszło dopiero po czteroletniej przerwie w 1498 roku. Podczas tej wyprawy, Krzysztof Kolumb poszukując stałego lądu - jak wierzył - Indii, dotarł do wybrzeży Ameryki Południowej, do ujścia rzeki Orinoko. Założono też San Domingo na Haiti, pierwsze istniejące do dziś osiedle w Nowym Świecie, nazwanym Indiami Zachodnimi. Gwałtowny charakter Krzysztofa Kolumba przyczynił się do jego aresztowania przez specjalnego wysłannika korony kastylijskiej, który w 1500 roku otrzymał misję doprowadzenia siłą Krzysztofa Kolumba do Europy.
Pomimo kontrowersji Królestwo Kastylii umożliwiło Krzysztofowi Kolumbowi organizację czwartej wyprawy do Indii Zachodnich. Tym razem miała ona miejsce już po podróży Vasco da Gamy, który dotarł do (właściwych) Indii podróżując wokół Afryki. Celem Krzysztofa Kolumba było udowodnienie, że opracowany przez niego szlak jest bardziej efektywny i krótszy. Dlatego zamierzał dotrzeć do tych samych miejsc, które odwiedził Vasco da Gama. Odkrył Amerykę Środkową - Nikaraguę i Honduras, dowiedział się też o istnieniu cywilizacji amerykańskich oraz Oceanu Spokojnego. Być może wtedy zrozumiał - o czym świadczą listy, że nie dotarł do Indii, lecz odkrył nowy ląd. Schorowany, powrócił do Kastylii w 1502 roku. Umarł w 1504 roku. Jego wolą był pochówek w San Domingo, nie jest jednak ostatecznie ustalone jego miejsce spoczynku, choć źródła głoszą, że jest to katedra w San Domingo.
Dalsze losy odkrycia Krzysztofa Kolumba
W 1513 roku Vasco Nunez de Balboa przebył konno przesmyk panamski i odkrył Ocean Spokojny, co potwierdziło, że przedmiotem odkrycia Krzysztofa Kolumba nie były Indie tylko nowy kontynent. Jeszcze w 1494 roku Kastylia (Hiszpania) i Portugalia, ze wsparciem papiestwa, zawarły traktat z Tordesillas: dokonały symbolicznego podziału świata na strefę wpływów hiszpańskich i portugalskich, co wyznaczyło kierunek dla pierwszej generacji imperiów kolonialnych (zgodnie z traktatem z Tordesillas Brazylia przypadła Portugalii). W 1519 roku wyruszyła wyprawa Ferdynanda Magellana, który jako pierwszy opłynął kulę ziemską.
Znaczenie odkrycia Krzysztofa Kolumba
Rok 1492 i postać Krzysztofa Kolumba są niezwykle ważne dla historii państw amerykańskich. Choć sam kontynent nosi nazwę od imienia innego odkrywcy, Amerigo Vespucciego, to Krzysztof Kolumb jest bohaterem świąt narodowych, obiektem szacunku i pamięci. Odkrycie Krzysztofa Kolumba i początek ekspansji państw Europy w Nowym Świecie, to też początek końca kultur i cywilizacji rdzennych amerykanów, niszczonych przez konkwistę i przymusową chrystianizację. Podbój nowych ziem przyczynił się do bogactwa pierwszych imperiów kolonialnych - Portugalii i Hiszpanii. Przywożone do Europy skarby przyczynią się jednak do deprecjacji złota i inflacji, co poskutkuje wprowadzeniem polityki merkantylizmu. Na przełomie XVI i XVII wieku rolę Hiszpanii i Portugalii jako potęg kolonialnych przejmie Anglia.
Idea utworzenia nowego szlaku handlowego do Indii
W okresie odrodzenia istniało coraz większe zapotrzebowanie na egzotyczne towary pozyskiwane z krajów pozaeuropejskich. Szczególnym popytem cieszyły się przyprawy, takie jak pieprz, coraz droższe - zważywszy na ograniczenia celne nakładane przez Imperium Osmańskie po klęsce Bizancjum i ryzyko podróży lądowej. Poszukiwano możliwości otwarcia nowych szlaków morskich. Trudny i długi szlak przez Przylądek Dobrej Nadziei został odkryty przez Bartolomeo Diaza dopiero w 1488 roku.
W końcu XV wieku państwa Półwyspu Iberyjskiego, Portugalia i Kastylia (od 1516 roku jako Hiszpania) zakończyły rekonkwistę (upadek Grenady, ostatniej twierdzy muzułmańskiej), liczna szlachta, zajęta do tej pory walką z niewiernymi, poszukiwała nowego zajęcia. Kwestia ekspansji na nowe obszary poza Europą leżała w polu zainteresowań obydwu dworów, zarówno portugalskiego jak i Kastylii.
Pochodzący z włoskiego portu Genua Krzysztof Kolumb wiele lat przebywał na dworze portugalskim. Jako bankier odbywał wiele podróży i był świadom potrzeby wyznaczenia szlaku morskiego do Indii. Źródłem inspiracji dla idei wyprawy Krzysztofa Kolumba były prace "Imago Mundi" Pierre'a d'Ailly oraz mapa zachodniej drogi do Indii opracowana przez Paola dal Pozzo Toscanellego dla króla Portugalii Alfonsa V. Za czasów infanta Henryka Żeglarza Portugalia znacząco rozwinęła swój potencjał morski - utworzono szkołę morską, rozpoczęto budowanie imperium kolonialnego. Idea Krzysztofa Kolumba polegała na zaprzestaniu eksploracji nieefektywnej - jego zdaniem - drogi wschodniej do Indii wokół Afryki i przetarcia szlaku zachodniego z wykorzystaniem znanych prądów morskich i wietrznych. Błędem Krzysztofa Kolumba było przyjęcie do obliczeń niewłaściwej wartości dla wielkości ziemi i długości równika, Krzysztofowi Kolumbowi wydawało się, że Indie leżą zdecydowanie bliżej wybrzeży Portugalii niż w rzeczywistości. Nowatorstwo jego pomysłu polegało na znajomości prądów wodnych i wiatrów. Najpewniej wiedzę tą przejął Krzysztof Kolumb z obserwacji portugalskich rybaków, którzy - być może - nieświadomie wielokrotnie spychani byli przez prądy na wody Nowej Funlandii.
Portugalski król Jan II nie wyraził jednak zainteresowania projektem Krzysztofa Kolumba. Dopiero w 1492 roku, po przeniesieniu Krzysztofa Kolumba do Kastylii, miejscowa królowa Izabela zgodziła się pokryć część kosztów wyprawy. Zapłatą dla Krzysztofa Kolumba miał być tytuł wicekróla nowo odkrytych ziem i jedna dziesiąta zysku.
Wyprawy Krzysztofa Kolumba
Pierwsza wyprawa Krzysztofa Kolumba wyruszyła z atlantyckiego portu Palos de la Frontera 3 sierpnia 1492 roku. Krzysztof Kolumb dysponował dwiema karawelami Pinta i Nina oraz karaką Santa Maria, obraną na okręg flagowy. Do dyspozycji Krzysztof Kolumb miał w sumie 90 osobową załogę. Po postoju na Wyspach Kanaryjskich 12 października wyprawa Krzysztofa Kolumba dotarła do wybrzeży Wysp Bahama. Następnie wyprawa dotarła do Kuby i Haiti, nazwanej Hispaniolą. Po utracie Santa Marii i Pinty i po pozostawieniu części członków wyprawy w forcie Navidad na Haiti, Krzysztof Kolumb zdecydował się o powrocie do Europy. Na kastylijski dwór królewski powrócił w marcu 1493 roku. Wieść o sukcesie wyprawy Krzysztofa Kolumba rozpoczęła okres gorączki odkryć geograficznych.
W drugą wyprawę Krzysztof Kolumb mógł wyruszyć jeszcze jesienią 1493 roku, tym razem na kilkunastu statkach. Druga wyprawa Krzysztofa Kolumba przyczyniła się do odkrycia Małych Antyli i Jamajki. Krzysztof Kolumb uparcie dążył jednak do odkrycia drogi prowadzącej bezpośrednio do Indii. W aurze skandali, zważywszy na jego autorytarną metodę pracy, powrócił na dwór kastylijski w marcu kolejnego roku.
Wokół postaci Krzysztofa Kolumba narosła w tym czasie czarna legenda, związana z niebezpieczeństwem wyprawy (osada Navidad na Haiti została doszczętnie zniszczona przez tubylców, wtedy nazwanych Indianami), jak i jego okrucieństwem i autorytarnym podejściem do podwładnych i współpracowników. Bogactwa nowo odkrywanych ziem okazywały się też łatwym łupem. Do trzeciej, już mniej radosnej i spontanicznej wyprawy na sześciu okrętach doszło dopiero po czteroletniej przerwie w 1498 roku. Podczas tej wyprawy, Krzysztof Kolumb poszukując stałego lądu - jak wierzył - Indii, dotarł do wybrzeży Ameryki Południowej, do ujścia rzeki Orinoko. Założono też San Domingo na Haiti, pierwsze istniejące do dziś osiedle w Nowym Świecie, nazwanym Indiami Zachodnimi. Gwałtowny charakter Krzysztofa Kolumba przyczynił się do jego aresztowania przez specjalnego wysłannika korony kastylijskiej, który w 1500 roku otrzymał misję doprowadzenia siłą Krzysztofa Kolumba do Europy.
Pomimo kontrowersji Królestwo Kastylii umożliwiło Krzysztofowi Kolumbowi organizację czwartej wyprawy do Indii Zachodnich. Tym razem miała ona miejsce już po podróży Vasco da Gamy, który dotarł do (właściwych) Indii podróżując wokół Afryki. Celem Krzysztofa Kolumba było udowodnienie, że opracowany przez niego szlak jest bardziej efektywny i krótszy. Dlatego zamierzał dotrzeć do tych samych miejsc, które odwiedził Vasco da Gama. Odkrył Amerykę Środkową - Nikaraguę i Honduras, dowiedział się też o istnieniu cywilizacji amerykańskich oraz Oceanu Spokojnego. Być może wtedy zrozumiał - o czym świadczą listy, że nie dotarł do Indii, lecz odkrył nowy ląd. Schorowany, powrócił do Kastylii w 1502 roku. Umarł w 1504 roku. Jego wolą był pochówek w San Domingo, nie jest jednak ostatecznie ustalone jego miejsce spoczynku, choć źródła głoszą, że jest to katedra w San Domingo.
Dalsze losy odkrycia Krzysztofa Kolumba
W 1513 roku Vasco Nunez de Balboa przebył konno przesmyk panamski i odkrył Ocean Spokojny, co potwierdziło, że przedmiotem odkrycia Krzysztofa Kolumba nie były Indie tylko nowy kontynent. Jeszcze w 1494 roku Kastylia (Hiszpania) i Portugalia, ze wsparciem papiestwa, zawarły traktat z Tordesillas: dokonały symbolicznego podziału świata na strefę wpływów hiszpańskich i portugalskich, co wyznaczyło kierunek dla pierwszej generacji imperiów kolonialnych (zgodnie z traktatem z Tordesillas Brazylia przypadła Portugalii). W 1519 roku wyruszyła wyprawa Ferdynanda Magellana, który jako pierwszy opłynął kulę ziemską.
Znaczenie odkrycia Krzysztofa Kolumba
Rok 1492 i postać Krzysztofa Kolumba są niezwykle ważne dla historii państw amerykańskich. Choć sam kontynent nosi nazwę od imienia innego odkrywcy, Amerigo Vespucciego, to Krzysztof Kolumb jest bohaterem świąt narodowych, obiektem szacunku i pamięci. Odkrycie Krzysztofa Kolumba i początek ekspansji państw Europy w Nowym Świecie, to też początek końca kultur i cywilizacji rdzennych amerykanów, niszczonych przez konkwistę i przymusową chrystianizację. Podbój nowych ziem przyczynił się do bogactwa pierwszych imperiów kolonialnych - Portugalii i Hiszpanii. Przywożone do Europy skarby przyczynią się jednak do deprecjacji złota i inflacji, co poskutkuje wprowadzeniem polityki merkantylizmu. Na przełomie XVI i XVII wieku rolę Hiszpanii i Portugalii jako potęg kolonialnych przejmie Anglia.
Dymitr Mendelejew
Dymitr Mendelejew urodził się w 1834 roku w Tobolsku na Syberii jako ostatnie, siedemnaste dziecko Iwana Pawłowicza i Marii Dmitrejewny Mendelejewów. Ojciec jego był nauczycielem literatury, a matka pochodziła z rodu kupieckiego i była właścicielką pobliskiej huty szkła. W Tobolsku wielu było wówczas zesłańców. Jeden z nich, dekabrysta, ożenił się z siostrą Dymitra. Już więc od wczesnej młodości przyszły twórca układu okresowego pierwiastków chemicznych nabrał poglądów liberalnych. Gimnazjum w rodzinnym mieście ukończył Mendelejew już mając 15 lat. W 1850 roku wstąpił na wydział matematyczno-fizyczny Głównego Instytutu Pedagogicznego w Petersburgu. Był świetnym studentem, ale nabawił się gruźlicy, tak że lekarze dawali mu tylko pół roku życia. Jednak przeżył, a pomógł w tym wyjazd do cieplejszego klimatu, na Krym. Tam, w gimnazjum w Symferopolu, miał rozpocząć swą karierę pedagogiczną, jednak ze względu na trwającą wojnę krymską musiał wracać na północ. W 1856 roku Mendelejew obronił rozprawę na temat związków krzemu i uzyskał prawo wykładania na uniwersytecie w Petersburgu. Spędził potem dwa lata we Francji i Niemczech, gdzie zetknął się z wybitnymi uczonymi. Wielkiego odkrycia układu okresowego pierwiastków Mendelejew dokonał na początku marca 1869 roku, gdy kolejny raz próbował układać "pasjansa" kartami, na których wypisał ciężary atomowe i inne właściwości znanych wówczas 63 pierwiastków. Zdobył się przy tym na śmiały krok, ogłaszając, że psujące schemat trzy nieregularności znikają, jeśli w istniejącym układzie pozostawi się trzy wolne miejsca, w których powinny się znaleźć nie odkryte jeszcze pierwiastki. Potwierdzenie hipotezy Mendelejewa przyniosło mu wielką sławę, a układ okresowy stał się podstawą chemii. W 1876 roku został wybrany członkiem korespondentem Akademii Nauk w Petersburgu, ale kilka lat później przepadł w wyborach członków rzeczywistych, ze względu na zbyt liberalne poglądy. Te poglądy przyczyniły się do zakończenia jego kariery uniwersyteckiej. Kiedy w 1890 roku Mendelejew ujął się za studentami domagającymi się liberalizacji systemu władzy, minister oświaty przysłał mu ordynarny list z naganą. Dotknięty tym Mendelejew złożył rezygnację. Od 1893 roku był dyrektorem Urzędu Miar i Wag. Na wszystkich portretach Mendelejewa rzuca się w oczy jego długa, nieporządna broda i chaotycznie sterczące na wszystkie strony długie włosy. Istotnie, obcinał on włosy tylko raz w roku, w końcu wiosny, przed nadejściem upałów. Miał niebieskie oczy o przenikliwym spojrzeniu. Mało dbał o dobre maniery i w stosunku do rozmówców bywał czasem wręcz grubiański. Na ogół wstawał bardzo późno, tuż przed południem, ale za to pracował do późna i kładł się zwykle dopiero o trzeciej lub czwartej nad ranem. W 1862 roku Mendelejew, głównie wskutek namów rodzeństwa, poślubił Teodozję Lewszewą. Mieli syna i córkę, ale małżeństwo nie było szczęśliwe ze względu na zbyt wielką różnicę charakterów. Nieustanne kłótnie spowodowały, że wkrótce Dymitr i Teodozja znaleźli się w separacji i zamieszkali oddzielnie. Będąc już dobrze po czterdziestce Mendelejew zakochał się bez pamięci w siedemnastoletniej studentce sztuki Annie Popowej i uganiał się za nią jak młokos, nie bacząc na to, że jest znaną osobistością publiczną. Rodzice Anny chcieli, aby córka spokojnie kontynuowała studia, toteż wysłali ją do Włoch. Ale Mendelejew pojechał za nią. Anna zgodziła się na małżeństwo pod warunkiem uzyskania przezeń formalnego rozwodu z pierwszą żoną. Dymitr powrócił do Rosji i ustaliwszy odpowiednie warunki finansowe dla Teodozji i dzieci z pierwszego małżeństwa, uzyskał rozwód. Tymczasem okazało się, że obowiązujące w Rosji przepisy prawne, zarówno cywilne, jak kościelne, zabraniają powtórnego małżeństwa wcześniej niż w siedem lat po rozwodzie. Zdesperowany Mendelejew zaczął szukać popa, który zgodziłby się za wysokim wynagrodzeniem złamać zakaz i połączyć go z Anną węzłem małżeńskim od razu. Poszukiwania się powiodły i za dziesięć tysięcy rubli Mendelejew dopiął swego. W parę dni po ślubie w 1882 roku rzecz się wydała, popowi odebrano sutannę, ale sławnego Mendelejewa władze pozostawiły w spokoju, chociaż według prawa był wciąż jeszcze bigamistą! Sprawa stała się głośna. Niedługo potem pewien arystokrata rosyjski także chciał uzyskać zgodę na powtórne małżeństwo przed upływem ustawowych siedmiu lat od rozwodu. Kiedy zwrócił się z petycją do cara, powołując się na przykład Mendelejewa, ten mu odpowiedział: To prawda, że Mendelejew ma dwie żony, ale przecież mam tylko jednego Mendelejewa. Drugie małżeństwo Mendelejewa było nadzwyczaj udane i szczęśliwe. Anna wprowadziła męża w świat sztuki i, jak mówiono, trochę go ucywilizowała. Rozumiała też zmienne nastroje męża i jego nawyki. Sama szyła mu obszerną, luźną odzież, którą Dymitr nosił za przykładem Lwa Tołstoja. Wiedziała, kiedy pozostawiać męża w spokoju, gdy, szukając rozwiązania jakiegoś problemu, godzinami palił bez przerwy papierosy, które sam kręcił z ulubionego tytoniu. Nałóg palenia był u Mendelejewa niezwykle silny. Krewni i współpracownicy wspominali, że trudno było wyobrazić go bez zapalonego papierosa. Przy stole, gdzie pracował, stało zawsze z lewej strony wiadro z wodą, do którego Mendelejew wrzucał nie dopalonego papierosa, trzymając już w ustach nowego. Jeden ze współpracowników słyszał go raz ubolewającego: Cesarz niemiecki chce, abym przyjechał na obchodu dwusetnej rocznicy Akademii Nauk. To przecież dwie godziny bez palenia! Mendelejew pojechał jednak do Berlina jako oficjalny przedstawiciel uniwersytetu w Petersburgu. Podczas ceremonialnego przyjęcia siedział po lewej stronie znanego chemika Van't Hoffa, który dyrygował tym stołem. Już po pierwszym daniu Mendelejew zapytał, czy może zapalić, ale wyjaśniono mu, że to byłoby niezgodne z etykietą. Po następnym daniu zniecierpliwiony Mendelejew znów powtórzył pytanie, na co Van't Hoff, widząc jakie męki znosi jego sąsiad, odpowiedział twierdząco i, ku konsternacji gości, również zapalił papierosa dla towarzystwa. Pod koniec życia Mendelejew przestał widzieć, ale udana operacja katarakty w 1903 roku przywróciła mu wzrok w obu oczach. Zmarł w 1907 roku na zapalenie płuc.
Alpy
Alpy - jest to najwyższy łańcuch górski ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Jego długość wynosi około 1200 km, a szerokość od 150 do 250km. Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (o wysokości 4807 m.n.p.m) choć główny wierzchołek znajduje się po stronie francuskiej. Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich: od wschodu Słowenia, Austria, Niemcy, Liechtenstein, Włochy, Szwajcaria, Francja i Monako. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium nazywane są często krajami alpejskimi.
W podstawowym podziale geograficznym wyróżnia się dwie części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęcz|przełęczą Splgen i doliną rzeki San Giacomo aż do jeziora Como.
Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy gelogicznej wyróżnia się:
* starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowne ze starych skał metamorficznych (gneisy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i rilitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie).
* młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowne z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity).
* najmłodsze Prealpy zbudowne z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych.Spotyka sie też skały granitowe.
Podział na główne pasma:
* Alpy Zachodnie:
* Alpy Nadmorskie,
* Alpy Kotyjskie,
* Alpy Delfinackie,
* Alpy Graickie,
* Alpy Sabaudzkie,
* Alpy Pennińskie,
* Alpy Lepontyńskie,
* Alpy Berneńskie,
* Alpy Glarneńskie,
* Alpy Wapienne,
* Prealpy
* Alpy Wschodnie:
o Alpy Centralne
* Alpy Retyckie,
* Ferwall,
* Alpy Oetztalskie,
* Sztubaje,
* Texell,
* Tuxner,
* Alpy Zillertalskie,
* Rieserferner,
* Wysokie Taury,
* Niskie Taury,
* Alpy Noryckie
o Alpy Wapienne
* Alpy Lechtalskie,
* Alpy Kitzbhelskie,
* Alpy Algawskie,
* Tyrolsko-Bawarskie Alpy Wapienne,
* Alpy Salzburskie,
* Dachstein,
* Góry Martwe (niem. Totes Gebirge)
* Alpy Dolnoaustriackie,
* Alpy Bergamskie, (wł. Alpi Orobie),
* Dolomity,
* Alpy Karnickie,
* Karawanki,
* Alpy Julijskie,
* Alpy Kamnickie
Rzeźba Alp powstała w okresie trzeciorzędowym i czwartorzędowym w wyniku kilkufazowego wypiętrzenia sfałdowanego górotworu przy równoczesnym oddziaływaniu procesów niszczących (wietrzenia, erozji rzecznej i lodowcowej). Formy terenu wykształciły się odmiennie w poszczególnych strefach, w zależności od rodzaju i odporności skał. W zewn. strefie najmniej odpornych skał fliszowych przeważają stosunkowo niskie (do ok. 1800 m) wzniesienia o łagodnych stokach. W strefie wapiennej (wys. do 3000 m) występują głęboko wcięte doliny rzeczne, stoliwa górskie o b. stromych stokach, baszty skalne i turnie; rozwinięte zjawiska krasowe, zwł. w Północnych Alpach Wapiennych (Hochschwab, Totes Gebirge, Tennengebirge, Hagengebirge); największe systemy jaskiń krasowych powstały w Alpach Prowansalskich i Alpach Delfinackich (najgłębsza jaskinia Berger, 1141 m). Najbardziej wysokogórski charakter mają Alpy w strefie krystal.; dzięki wielkiej odporności skał zachowały się tu ostre rysy rzeźby glacjalnej z plejstocenu (wg E. Brcknera i A. Pencka Alpy przeszły 4 zlodowacenia: gnz, mindel, riss i wrm); w wyniku egzaracji powstały typowe dla krajobrazu alp. kilkupiętrowe cyrki, doliny (żłoby) lodowcowe (często zawieszone), wygłady skalne.
Alpy stanowią granicę klimatu między strefą umiarkowaną i podzwrotnikową; po pn. stronie Alp przeważa chłodniejsze powietrze polarno-mor. z pn.-zach. i zach., natomiast od strony pd. dociera (zwł. wiosną i jesienią) cieplejsze powietrze znad M. Śródziemnego, a od wsch. suchsze, zimą chłodne powietrze kontynent. znad Kotliny Panońskiej. Średnia temperatura miesięczna w styczniu najwyższe wartości osiąga u podnóży: w Alpach Nadmorskich ok. 8C, po pd. stronie ok. 0C, po pn. — ok. –2C; na wys. 2500 m średnia temperatura w styczniu spada do ok. 0C; w kotlinach i dolinach zimą często tworzą się zastoiska chłodniejszego powietrza, w których dochodzi do silnych spadków temp. (poniżej –30C); w zagłębieniu na Gstettner Alm (w masywie Drrenstein) absolutne minimum wynosi –53C. Średnia temperatura w lipcu: ok. 24C w Alpach Nadmorskich, ok. 20C na pd. i 19C na pn., na wys. 2500 m ok. 5C. Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie, do 3000 mm, miejscami do 4000 mm rocznie; w Alpach Wschodnich pasma zewn. eksponowane na pn. i pd. — 2500–3000 mm. Najsuchsze są wewn. doliny o biegu południkowym i kotliny: suma opadów maleje poniżej 1000 mm (lokalnie do 500 mm). Powyżej 2300 m opady występują niemal wyłącznie w postaci śniegu (co w połączeniu z ich obfitością prowadzi do tworzenia się grubej i trwałej pokrywy śnieżnej). Granica wiecznego śniegu przebiega na wys. od 2500 m na stokach pn. do 3200 m na pd. i w suchych obszarach wewnętrznych. W związku z napływem nad Alpy mas powietrznych o różnych właściwościach oraz zróżnicowaną rzeźbą terenu w Alpach występują charakterystyczne wiatry regionalne i lokalne: fen, bise, górsko-dolinne, lodowcowe; chłodne powietrze spływające z gór jest przyczyną zimnych wiatrów w ich sąsiedztwie, jak mistral w dolinie Rodanu. Współczesne zlodowacenie Alp obejmuje ok. 4000 km2, z czego 2/3 przypada na Alpy Zachodnie; do najsilniej zlodowaconych części Alp należą: Finsteraarhorn, Monte Rosa, Mont Blanc, Wysokie Taury; największe lodowce w Alpach Zachodnich: Aletsch (pow. 86,8 km2, dł. 24,7 km), Gorner, Mer de Glace, w Alpach Wschodnich — Pasterze.
Dzięki dużej wilgotności i wysokiemu współczynnikowi odpływu (60–90%) Alpy są ważnym węzłem hydrograf. Europy; stąd biorą początek Ren, Rodan, Pad oraz dopływy górnego Dunaju (Lech, Inn, Izara, Aniza); rzeki płyną w głęboko wciętych dolinach, w Alpach Zachodnich przeważnie w poprzecznych, w Alpach Wschodnich w podłużnych, z odcinkami przełomowymi; zasilane wodami roztopowymi, a miejscami również lodowcowymi wykazują wysokie stany wód w środku lata i niskie w zimie; ich duże zasoby energ. wyzyskują liczne elektrownie. Największe jeziora leżą u podnóża Alp, po pn. stronie: Genewskie, Bodeńskie, Czterech Kantonów, Zuryskie, po pd.: Garda, Maggiore, Como.
Termiczna piętrowość klimatu Alp powoduje piętrowe rozmieszczenie roślinności; na pd. u podnóża gór występuje roślinność submediterrańska (widne dąbrowy, lasy kasztanowe); na wsch. roślinność ma charakter stepowo-leśny z widnymi lasami dębowymi; na podgórzach pn. rosną lasy liściaste i mieszane z dębami i bukami; od wys. 500–800 m rozciągają się piętra lasów górskich (buk, jodła, wyżej świerk, miejscami sosna, najwyżej modrzew i limba); górna granica lasu leży w centrum gór na wys. 2000–2400 m, na pd. 1700–2000 m i na pn. 1600–1900 m; ponad nią występuje piętro subalpejskich zarośli (kosodrzewina — tylko w Alpach Wschodnich — lub zarośla różanecznika), wyżej piętro muraw alp. (hal) i turniowe (subniwalne) oraz niwalne (pozbawione roślinności, pola firnowe i lodowce). Flora alpejska odznacza się bogactwem gatunków i licznymi endemitami.
Alp uległ silnemu wyniszczeniu przez człowieka, niektóre gatunki są bliskie wyginięcia (np. koziorożec alpejski). Typowe zwierzęta alpejskie występują głównie w strefie wysokogórskiej; ze ssaków: kozica i koziorożec alpejski, zając bielak, świstak, polnik śnieżny; z ptaków: pomurnik, płochacz halny, pardwa, orzeł przedni, endemiczne wrończyk i wieszczek; z płazów np. endemiczna salamandra czarna. Dużo endemitów to bezkręgowce: m.in. ślimaki (np. 2 gat. przeźrotek i 2 gat. świdrzyków), motyl niepylak febus i 12 gat. górówek. W celu ochrony flory i fauny Alp utworzono wiele rezerwatów i parków narodowych (Szwajcarski, Stelvio, Karwendel, Gran Paradiso, Vanoise).
Miejsce tradycyjnej gospodarki alp. zajął intensywny chów zwierząt w dolinach górskich i na pogórzu oraz towarowa gospodarka hodowlana ; wypas stad, bydła i owiec skupia się na halach położonych w pobliżu stałych osad (nie jest związany lub tylko w niewielkim stopniu z wypasem sezonowym); na opuszczonych halach wysokogórskich pojawiła się zabudowa rekreacyjno-wypoczynkowa oraz liczne obiekty sportowo-turystyczne czynne przez cały
rok; wiele hal (zwł. w Alpach Wschodnich) zostało zalesionych, wprowadzono na nich gospodarkę łowiecką. Alpy są stosunkowo łatwo dostępne: przecinają je liczne drogi z tunelami, mostami, akweduktami; najważniejsze linie kol.: Lyon–Turyn (na trasie tunel Mont Cenis), Berno–Mediolan (tunel Simplon), Zurych–Mediolan (tunel Św. Gotharda), Innsbruck–Werona, Salzburg–Villach (Tunel Tauryjski); drogi kołowe prowadzą przełęczami (najniższa Brenner) lub zbud. po 1960 dla wzrastającego ruchu samochodowego tunelami (najdłuższe pod Mont Blanc, Św. Gotharda i Arlberg). Rozwinięta turystyka i sporty zimowe (w Alpach istnieje największa na świecie liczba kolejek i wyciągów linowych).
Podziała Alp:
Alpy Algawskie – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech, między Jeziorem Bodeńskim i doliną Lechu. Zachodnia część nosi nazwę Lasu Bregenckiego.
Alpy Bawarskie – skrajne grzbiety Tyrolsko-Bawarskich Alp Wapiennych w Niemczech. Najwyższy szczyt to Zugspitze – 2963 m. Główne ośrodki to: Garmisch-Partenkirchen. Do Alp Bawarskich bywają też zaliczane Alpy Berchtesgadeńskie z jeziorem Knig i uzdrowiskiem Bad Reichenhall.
Alpy Bergamskie – część Południowych Alp Wapiennych we Włoszech, między Jeziorem Como, a doliną rzeczną Oglio. Oddzielone są od Alp Retyckich doliną rzeczną Adda. Najwyższy szczyt to Pizzo di Coca – 3052 m. Górna granica lasu jest na wysokości 2300 m.
Alpy Berneńskie – część Alp Zachodnich w Szwajcarii. Wznoszą się stromo po północnej stronie doliny górnego Rodanu. Najwyższe szczyty to: Finsteraarhorn – 4274 m, Aletschhorn – 4195 m, Jungfrau – 4158 m, Monch – 4049 m, Eiger – 3970 m. Zbudowane ze łupków krystalicznych i granitów, na zachodzie i północy – ze skał osadowych. Północne przedgórza noszą nazwę Alp Fryburskich i Alp Unterwaldzkich. Między przełęczami Gemmi i Grimsel zwarta grupa górska zwana masywem Aare lub Finsteraarhorn, silnie zlodowacona z formami glacjalnymi. W części zachodniej oddzielone grupy: Wildstrubel – 3243 m, Wildhorn – 3248 m, Diablerets – 3210 m, na wschodzie: Alpy Ureńskie. Lasy bukowe, bukowo-jodłowe i świerkowe, zastąpione częściowo przez polany. Blisko górnej granicy lasu roónie limba i modrzew europejska, w piętrze subalpejskiej – kosodrzewina. Powyżej 2000 m są łączki alpejskie i skąpa roślinność subniwalna. Znane ośrodki turystyki międzynarodowej: Interlaken, Grindelwald, Wengen, Lauterbrunnen, Mrren, Kadersteg, Adelboden, Lenk, Gstaad.
Alpy Delfinackie – część Alp Zachodnich we Francji. W środkowej części jest krystaliczny masyw, na północnym Belledonne, na zachodnim wapienne Prealpy. Lasy są tu bukowe i jodłowe, wyżej modrzewiowe, ponad nimi hale.
Alpy Dolnoaustriackie – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii, ciągną się od przełęczy Pyhrn na zachód do okolic Wiednia na wschód. Zbudowane są z triasowych i jurajskich wapieni. Główne grupy górskie: Alpy Ennstalskie z przełomem Anizy, Hochschwab – 2277 m, Veitschalpe – 1982 m, Rax Alpe – 2007 m, Schhneeberg, Sammering, Do Alp Dolnoaustriackich zalicza się zbudowane z szarogłazów Alpy Eisenerckie.
Alpy Eisenereckie – grupa górska w Alpach Wschodnich w Austrii, leżą między dolinami Anizy, Mury i jej dopływu Liesing. Maksymalna wysokość wynosi 2215 m.
Alpy Fryburskie – północne przedgórza Alp Berneńskich, w Szwajcarii, między Jeziorem Genewskim, a rzeką Aare. Wysokość wynosi do 2389 m
Alpy Gailtalskie – pasmo górskie w Południowych Alpach Wapiennych w Austrii, leżą między dolinami górnej Drawy i jej dopływu Gail. Najwyższy szczyt to Sandspitze – 2772 m. Część zachodnia nosi nazwę Dolomitów Lienckich.
Alpy Glarneńskie – część Alp Zachodnich w Szwajcarii, między dolinami górnego Renu i Reuss. Najwyższy szczyt to Tdi – 3614 m. Zbudowane są głównie z wapieni.
Alpy Graickie – cząść Alp Zachodnich we francji i Włoszech, leżą między dolinami górnej Isère, Dora Riparia i Dora Baltea. Najwyższy szczyt to Paradiso – 4061 m.
Alpy Julijskie – część Południowych Alp Wapiennych w Słowenii i Włoszech. Wysokość wynosi do 2863 m.
Alpy Kamnickie – część Południowych Alp Wapiennych w Słowenii. Oddzielone są od Karawanków dolninami Savinji Krky. Najwyższy szczyt to Grintaves – 2588 m.
Alpy Karnickie – część Południowych Alp Wapiennych na granicy austriacko-włoskiej. Najwyższy szczyt to Hohe Warte – 2780 m.
Alpy Kotyjskie – część Alp Zachodnich we Francji i Włoszech, leżą między przełęczami Naddalena i Mont Cenis. Najwyższy szczyt to Monte Viso – 3841 m
Alpy Lechtaskie – grupa górska w Tyrolsko-Bawarskich Alpach Wapiennych w Austrii, leży między dwoma dolinami Lechu i Innu. Najwyższy szczyt to Parseier Spitze – 3036 m.
Alpy Nadmorskie – część Alp Zachodnich we Francji i Włoszech. Na południowych są podnóżach zarośla typu makii i widne lasy z sosną alpejską. Wyżej znajdują się ciepłolubne lasy liściaste z dębem omszonym, ponad nimi są lasy sosnowe, bukowe, bukowo-jodłowe i modrzewiowe.
Alpy Noryckie – część Alp Centralnych w Austrii. Od Wysokich Taurów oddzielone są przełęczą Katschenberg. Zbudowane są głównie z gnejsów, łupków kryastalicznych i wapienii.
Alpy Pennińskie – część Alp Zachodnich we Włoszech i Szwajcarii, leży między dwoma przełęczami: Wielką Św. Bernarda i Simplon. Ponad 20 szczytów leży powyżej 4000 m, najwyższe z nich to: Dufour – 4634 m, Dom – 4545 m, Weisshorn – 4504 m, Matterhorn – 4478 m.
Alpy Retyckie – część Alp Centralnych w Szwajcarii, Włoszech i Austrii. Główne grupy górskie to: Bernina, Albula, Silvretta, Alpy Oetztalskie, Otles, Adamello.
Alpy Sabaudzkie - część Alp Zachodnich we Francji. Wysokość wynosi do 4807 m. Wschodnia cząść zbudowana jest ze skał krystalicznych, zachodnia z wapienii.
Alpy Salzburskie - część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech. Zbudowane jest głównie z dolomitów i wapienii. Główne grupy górskie to: Dachstein – 2995 m, Steinernes Meer – 2653 m, Hagengebirge – 2519 m, Tennengebirge – 2431 m, Totes Gebirge – 2341 m. Są tu charakterystyczne rozległe, silnie skrasowiałe wierzchowiny i przepaściste stoki.
Alpy Wapienne – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech. Główne grupy górskie to: Wetterstein z najwyższym szczytem Zugspitze – 2963 m i Karwendel
W podstawowym podziale geograficznym wyróżnia się dwie części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęcz|przełęczą Splgen i doliną rzeki San Giacomo aż do jeziora Como.
Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy gelogicznej wyróżnia się:
* starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowne ze starych skał metamorficznych (gneisy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i rilitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie).
* młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowne z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity).
* najmłodsze Prealpy zbudowne z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych.Spotyka sie też skały granitowe.
Podział na główne pasma:
* Alpy Zachodnie:
* Alpy Nadmorskie,
* Alpy Kotyjskie,
* Alpy Delfinackie,
* Alpy Graickie,
* Alpy Sabaudzkie,
* Alpy Pennińskie,
* Alpy Lepontyńskie,
* Alpy Berneńskie,
* Alpy Glarneńskie,
* Alpy Wapienne,
* Prealpy
* Alpy Wschodnie:
o Alpy Centralne
* Alpy Retyckie,
* Ferwall,
* Alpy Oetztalskie,
* Sztubaje,
* Texell,
* Tuxner,
* Alpy Zillertalskie,
* Rieserferner,
* Wysokie Taury,
* Niskie Taury,
* Alpy Noryckie
o Alpy Wapienne
* Alpy Lechtalskie,
* Alpy Kitzbhelskie,
* Alpy Algawskie,
* Tyrolsko-Bawarskie Alpy Wapienne,
* Alpy Salzburskie,
* Dachstein,
* Góry Martwe (niem. Totes Gebirge)
* Alpy Dolnoaustriackie,
* Alpy Bergamskie, (wł. Alpi Orobie),
* Dolomity,
* Alpy Karnickie,
* Karawanki,
* Alpy Julijskie,
* Alpy Kamnickie
Rzeźba Alp powstała w okresie trzeciorzędowym i czwartorzędowym w wyniku kilkufazowego wypiętrzenia sfałdowanego górotworu przy równoczesnym oddziaływaniu procesów niszczących (wietrzenia, erozji rzecznej i lodowcowej). Formy terenu wykształciły się odmiennie w poszczególnych strefach, w zależności od rodzaju i odporności skał. W zewn. strefie najmniej odpornych skał fliszowych przeważają stosunkowo niskie (do ok. 1800 m) wzniesienia o łagodnych stokach. W strefie wapiennej (wys. do 3000 m) występują głęboko wcięte doliny rzeczne, stoliwa górskie o b. stromych stokach, baszty skalne i turnie; rozwinięte zjawiska krasowe, zwł. w Północnych Alpach Wapiennych (Hochschwab, Totes Gebirge, Tennengebirge, Hagengebirge); największe systemy jaskiń krasowych powstały w Alpach Prowansalskich i Alpach Delfinackich (najgłębsza jaskinia Berger, 1141 m). Najbardziej wysokogórski charakter mają Alpy w strefie krystal.; dzięki wielkiej odporności skał zachowały się tu ostre rysy rzeźby glacjalnej z plejstocenu (wg E. Brcknera i A. Pencka Alpy przeszły 4 zlodowacenia: gnz, mindel, riss i wrm); w wyniku egzaracji powstały typowe dla krajobrazu alp. kilkupiętrowe cyrki, doliny (żłoby) lodowcowe (często zawieszone), wygłady skalne.
Alpy stanowią granicę klimatu między strefą umiarkowaną i podzwrotnikową; po pn. stronie Alp przeważa chłodniejsze powietrze polarno-mor. z pn.-zach. i zach., natomiast od strony pd. dociera (zwł. wiosną i jesienią) cieplejsze powietrze znad M. Śródziemnego, a od wsch. suchsze, zimą chłodne powietrze kontynent. znad Kotliny Panońskiej. Średnia temperatura miesięczna w styczniu najwyższe wartości osiąga u podnóży: w Alpach Nadmorskich ok. 8C, po pd. stronie ok. 0C, po pn. — ok. –2C; na wys. 2500 m średnia temperatura w styczniu spada do ok. 0C; w kotlinach i dolinach zimą często tworzą się zastoiska chłodniejszego powietrza, w których dochodzi do silnych spadków temp. (poniżej –30C); w zagłębieniu na Gstettner Alm (w masywie Drrenstein) absolutne minimum wynosi –53C. Średnia temperatura w lipcu: ok. 24C w Alpach Nadmorskich, ok. 20C na pd. i 19C na pn., na wys. 2500 m ok. 5C. Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie, do 3000 mm, miejscami do 4000 mm rocznie; w Alpach Wschodnich pasma zewn. eksponowane na pn. i pd. — 2500–3000 mm. Najsuchsze są wewn. doliny o biegu południkowym i kotliny: suma opadów maleje poniżej 1000 mm (lokalnie do 500 mm). Powyżej 2300 m opady występują niemal wyłącznie w postaci śniegu (co w połączeniu z ich obfitością prowadzi do tworzenia się grubej i trwałej pokrywy śnieżnej). Granica wiecznego śniegu przebiega na wys. od 2500 m na stokach pn. do 3200 m na pd. i w suchych obszarach wewnętrznych. W związku z napływem nad Alpy mas powietrznych o różnych właściwościach oraz zróżnicowaną rzeźbą terenu w Alpach występują charakterystyczne wiatry regionalne i lokalne: fen, bise, górsko-dolinne, lodowcowe; chłodne powietrze spływające z gór jest przyczyną zimnych wiatrów w ich sąsiedztwie, jak mistral w dolinie Rodanu. Współczesne zlodowacenie Alp obejmuje ok. 4000 km2, z czego 2/3 przypada na Alpy Zachodnie; do najsilniej zlodowaconych części Alp należą: Finsteraarhorn, Monte Rosa, Mont Blanc, Wysokie Taury; największe lodowce w Alpach Zachodnich: Aletsch (pow. 86,8 km2, dł. 24,7 km), Gorner, Mer de Glace, w Alpach Wschodnich — Pasterze.
Dzięki dużej wilgotności i wysokiemu współczynnikowi odpływu (60–90%) Alpy są ważnym węzłem hydrograf. Europy; stąd biorą początek Ren, Rodan, Pad oraz dopływy górnego Dunaju (Lech, Inn, Izara, Aniza); rzeki płyną w głęboko wciętych dolinach, w Alpach Zachodnich przeważnie w poprzecznych, w Alpach Wschodnich w podłużnych, z odcinkami przełomowymi; zasilane wodami roztopowymi, a miejscami również lodowcowymi wykazują wysokie stany wód w środku lata i niskie w zimie; ich duże zasoby energ. wyzyskują liczne elektrownie. Największe jeziora leżą u podnóża Alp, po pn. stronie: Genewskie, Bodeńskie, Czterech Kantonów, Zuryskie, po pd.: Garda, Maggiore, Como.
Termiczna piętrowość klimatu Alp powoduje piętrowe rozmieszczenie roślinności; na pd. u podnóża gór występuje roślinność submediterrańska (widne dąbrowy, lasy kasztanowe); na wsch. roślinność ma charakter stepowo-leśny z widnymi lasami dębowymi; na podgórzach pn. rosną lasy liściaste i mieszane z dębami i bukami; od wys. 500–800 m rozciągają się piętra lasów górskich (buk, jodła, wyżej świerk, miejscami sosna, najwyżej modrzew i limba); górna granica lasu leży w centrum gór na wys. 2000–2400 m, na pd. 1700–2000 m i na pn. 1600–1900 m; ponad nią występuje piętro subalpejskich zarośli (kosodrzewina — tylko w Alpach Wschodnich — lub zarośla różanecznika), wyżej piętro muraw alp. (hal) i turniowe (subniwalne) oraz niwalne (pozbawione roślinności, pola firnowe i lodowce). Flora alpejska odznacza się bogactwem gatunków i licznymi endemitami.
Alp uległ silnemu wyniszczeniu przez człowieka, niektóre gatunki są bliskie wyginięcia (np. koziorożec alpejski). Typowe zwierzęta alpejskie występują głównie w strefie wysokogórskiej; ze ssaków: kozica i koziorożec alpejski, zając bielak, świstak, polnik śnieżny; z ptaków: pomurnik, płochacz halny, pardwa, orzeł przedni, endemiczne wrończyk i wieszczek; z płazów np. endemiczna salamandra czarna. Dużo endemitów to bezkręgowce: m.in. ślimaki (np. 2 gat. przeźrotek i 2 gat. świdrzyków), motyl niepylak febus i 12 gat. górówek. W celu ochrony flory i fauny Alp utworzono wiele rezerwatów i parków narodowych (Szwajcarski, Stelvio, Karwendel, Gran Paradiso, Vanoise).
Miejsce tradycyjnej gospodarki alp. zajął intensywny chów zwierząt w dolinach górskich i na pogórzu oraz towarowa gospodarka hodowlana ; wypas stad, bydła i owiec skupia się na halach położonych w pobliżu stałych osad (nie jest związany lub tylko w niewielkim stopniu z wypasem sezonowym); na opuszczonych halach wysokogórskich pojawiła się zabudowa rekreacyjno-wypoczynkowa oraz liczne obiekty sportowo-turystyczne czynne przez cały
rok; wiele hal (zwł. w Alpach Wschodnich) zostało zalesionych, wprowadzono na nich gospodarkę łowiecką. Alpy są stosunkowo łatwo dostępne: przecinają je liczne drogi z tunelami, mostami, akweduktami; najważniejsze linie kol.: Lyon–Turyn (na trasie tunel Mont Cenis), Berno–Mediolan (tunel Simplon), Zurych–Mediolan (tunel Św. Gotharda), Innsbruck–Werona, Salzburg–Villach (Tunel Tauryjski); drogi kołowe prowadzą przełęczami (najniższa Brenner) lub zbud. po 1960 dla wzrastającego ruchu samochodowego tunelami (najdłuższe pod Mont Blanc, Św. Gotharda i Arlberg). Rozwinięta turystyka i sporty zimowe (w Alpach istnieje największa na świecie liczba kolejek i wyciągów linowych).
Podziała Alp:
Alpy Algawskie – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech, między Jeziorem Bodeńskim i doliną Lechu. Zachodnia część nosi nazwę Lasu Bregenckiego.
Alpy Bawarskie – skrajne grzbiety Tyrolsko-Bawarskich Alp Wapiennych w Niemczech. Najwyższy szczyt to Zugspitze – 2963 m. Główne ośrodki to: Garmisch-Partenkirchen. Do Alp Bawarskich bywają też zaliczane Alpy Berchtesgadeńskie z jeziorem Knig i uzdrowiskiem Bad Reichenhall.
Alpy Bergamskie – część Południowych Alp Wapiennych we Włoszech, między Jeziorem Como, a doliną rzeczną Oglio. Oddzielone są od Alp Retyckich doliną rzeczną Adda. Najwyższy szczyt to Pizzo di Coca – 3052 m. Górna granica lasu jest na wysokości 2300 m.
Alpy Berneńskie – część Alp Zachodnich w Szwajcarii. Wznoszą się stromo po północnej stronie doliny górnego Rodanu. Najwyższe szczyty to: Finsteraarhorn – 4274 m, Aletschhorn – 4195 m, Jungfrau – 4158 m, Monch – 4049 m, Eiger – 3970 m. Zbudowane ze łupków krystalicznych i granitów, na zachodzie i północy – ze skał osadowych. Północne przedgórza noszą nazwę Alp Fryburskich i Alp Unterwaldzkich. Między przełęczami Gemmi i Grimsel zwarta grupa górska zwana masywem Aare lub Finsteraarhorn, silnie zlodowacona z formami glacjalnymi. W części zachodniej oddzielone grupy: Wildstrubel – 3243 m, Wildhorn – 3248 m, Diablerets – 3210 m, na wschodzie: Alpy Ureńskie. Lasy bukowe, bukowo-jodłowe i świerkowe, zastąpione częściowo przez polany. Blisko górnej granicy lasu roónie limba i modrzew europejska, w piętrze subalpejskiej – kosodrzewina. Powyżej 2000 m są łączki alpejskie i skąpa roślinność subniwalna. Znane ośrodki turystyki międzynarodowej: Interlaken, Grindelwald, Wengen, Lauterbrunnen, Mrren, Kadersteg, Adelboden, Lenk, Gstaad.
Alpy Delfinackie – część Alp Zachodnich we Francji. W środkowej części jest krystaliczny masyw, na północnym Belledonne, na zachodnim wapienne Prealpy. Lasy są tu bukowe i jodłowe, wyżej modrzewiowe, ponad nimi hale.
Alpy Dolnoaustriackie – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii, ciągną się od przełęczy Pyhrn na zachód do okolic Wiednia na wschód. Zbudowane są z triasowych i jurajskich wapieni. Główne grupy górskie: Alpy Ennstalskie z przełomem Anizy, Hochschwab – 2277 m, Veitschalpe – 1982 m, Rax Alpe – 2007 m, Schhneeberg, Sammering, Do Alp Dolnoaustriackich zalicza się zbudowane z szarogłazów Alpy Eisenerckie.
Alpy Eisenereckie – grupa górska w Alpach Wschodnich w Austrii, leżą między dolinami Anizy, Mury i jej dopływu Liesing. Maksymalna wysokość wynosi 2215 m.
Alpy Fryburskie – północne przedgórza Alp Berneńskich, w Szwajcarii, między Jeziorem Genewskim, a rzeką Aare. Wysokość wynosi do 2389 m
Alpy Gailtalskie – pasmo górskie w Południowych Alpach Wapiennych w Austrii, leżą między dolinami górnej Drawy i jej dopływu Gail. Najwyższy szczyt to Sandspitze – 2772 m. Część zachodnia nosi nazwę Dolomitów Lienckich.
Alpy Glarneńskie – część Alp Zachodnich w Szwajcarii, między dolinami górnego Renu i Reuss. Najwyższy szczyt to Tdi – 3614 m. Zbudowane są głównie z wapieni.
Alpy Graickie – cząść Alp Zachodnich we francji i Włoszech, leżą między dolinami górnej Isère, Dora Riparia i Dora Baltea. Najwyższy szczyt to Paradiso – 4061 m.
Alpy Julijskie – część Południowych Alp Wapiennych w Słowenii i Włoszech. Wysokość wynosi do 2863 m.
Alpy Kamnickie – część Południowych Alp Wapiennych w Słowenii. Oddzielone są od Karawanków dolninami Savinji Krky. Najwyższy szczyt to Grintaves – 2588 m.
Alpy Karnickie – część Południowych Alp Wapiennych na granicy austriacko-włoskiej. Najwyższy szczyt to Hohe Warte – 2780 m.
Alpy Kotyjskie – część Alp Zachodnich we Francji i Włoszech, leżą między przełęczami Naddalena i Mont Cenis. Najwyższy szczyt to Monte Viso – 3841 m
Alpy Lechtaskie – grupa górska w Tyrolsko-Bawarskich Alpach Wapiennych w Austrii, leży między dwoma dolinami Lechu i Innu. Najwyższy szczyt to Parseier Spitze – 3036 m.
Alpy Nadmorskie – część Alp Zachodnich we Francji i Włoszech. Na południowych są podnóżach zarośla typu makii i widne lasy z sosną alpejską. Wyżej znajdują się ciepłolubne lasy liściaste z dębem omszonym, ponad nimi są lasy sosnowe, bukowe, bukowo-jodłowe i modrzewiowe.
Alpy Noryckie – część Alp Centralnych w Austrii. Od Wysokich Taurów oddzielone są przełęczą Katschenberg. Zbudowane są głównie z gnejsów, łupków kryastalicznych i wapienii.
Alpy Pennińskie – część Alp Zachodnich we Włoszech i Szwajcarii, leży między dwoma przełęczami: Wielką Św. Bernarda i Simplon. Ponad 20 szczytów leży powyżej 4000 m, najwyższe z nich to: Dufour – 4634 m, Dom – 4545 m, Weisshorn – 4504 m, Matterhorn – 4478 m.
Alpy Retyckie – część Alp Centralnych w Szwajcarii, Włoszech i Austrii. Główne grupy górskie to: Bernina, Albula, Silvretta, Alpy Oetztalskie, Otles, Adamello.
Alpy Sabaudzkie - część Alp Zachodnich we Francji. Wysokość wynosi do 4807 m. Wschodnia cząść zbudowana jest ze skał krystalicznych, zachodnia z wapienii.
Alpy Salzburskie - część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech. Zbudowane jest głównie z dolomitów i wapienii. Główne grupy górskie to: Dachstein – 2995 m, Steinernes Meer – 2653 m, Hagengebirge – 2519 m, Tennengebirge – 2431 m, Totes Gebirge – 2341 m. Są tu charakterystyczne rozległe, silnie skrasowiałe wierzchowiny i przepaściste stoki.
Alpy Wapienne – część Północnych Alp Wapiennych w Austrii i Niemczech. Główne grupy górskie to: Wetterstein z najwyższym szczytem Zugspitze – 2963 m i Karwendel
Pustynia
Pustynia - obszar skrajnie suchy, stale lub okresowo gorący, o ujemnym bilansie wodnym przy parowaniu potencjalnym przewyższającym wielokrotnie opady; b. niskie (od kilku do 160 mm rocznie) i nieregularne opady (na niektórych obszarach deszcze nie występują przez wiele lat); na pustyni maksymalna temperatura osiąga 58C (pustynia Mojave w USA), minim. spada poniżej 0C (na pustyni środkowej Azji absolutne minima osiągają -30C); występują znaczne dobowe i roczne amplitudy temperatury (zwł. w środk. Azji), a średnia temperatura najcieplejszego miesiąca waha się w granicach 26-27C; na pustyni jest małe zachmurzenie i niska wilgotność względna - wyjątek stanowią pustynie leżące na zach. wybrzeżach kontynentów, wzdłuż których płyną zimne prądy mor., powodujące dużą wilgotność powietrza (70-80%), występowanie częstych mgieł i dużego zachmurzenia, przy niemal zupełnym braku opadów (Atakama, Namib). Brak stałego odpływu powierzchniowego poza tzw. rzekami tranzytowymi (przepływającymi przez pustynie, np. Nil) i przybyszowymi (źródła poza granicami pustyni, kończą bieg na pustyni); rzeki okresowe występują nieregularnie i bardzo krótko; jeziora stałe (Jez. Aralskie), a zwł. okresowe są silnie zasolone (jeziora: słone, gorzkie, sodowe, boraksowe). Przeważa wietrzenie fiz. (częste i duże wahania temperatury); na rzeźbę pustyni duży wpływ ma działalność deflacyjna (niecki deflacyjne, kieszenie, jamy) i korazyjna wiatru (osobliwe formy skalne - graniaki, wygłady, grzyby skalne) oraz akumulacja eoliczna (wydmy - barchany, seify, pola barchanowe i in.), ponadto znaczną rolę w kształtowaniu rzeźby pustyni odgrywają wody opadowe, działające zwykle nieregularnie i krótkotrwale, ale bardzo gwałtownie, tworzą one żłobki i doliny rzeczne oraz pogłębiają stare doliny plejstoceńskie (wadi). Na obszarze pustyni występują przeważnie grunty zasolone oraz skorupy solne - chlorkowe, gipsowe, wapienne, laterytowe, a także skorupy i konkrecje krzemianowe. Roślinność bardzo skąpa, gł. kserofity, sukulenty, halofity, efemery.
W zależności od podłoża rozróżnia się pustynię kamienistą (hamada), żwirową (serir), żwirowo-piaszczystą, piaszczystą (erg na Saharze, kum w Turkmenistanie), ilastą (szott, nebka na Saharze, takyr w Turkmenistanie, kawir w Iranie, playa w Ameryce Pn.). Do największych pustyń piaszczystych na świecie należą: Ar-Rub al-Chali na Płw. Arabskim, Wielkie Ergi Zach. i Wsch. i Irk asz-Szasz na Saharze, Wielka Pustynia Piaszczysta i Wielka Pustynia Wiktorii w Australii, Takla Makan w Kotlinie Kaszgarskiej w Azji; największe obszary pustyń żwirowych i piaszczysto-żwirowych znajdują się na Saharze, Pustyni Libijskiej, Pustynia Gibsona (Australia), Gobi, a pustynie kamieniste - na Saharze (Ahaggar, Tibasti, Al-Hamada al-Hamra, Tanizruft), w części Pustyni Arabskiej, na znacznych obszarach pustyni Atakama oraz pustyń Azji Środk.; pustynie ilaste zajmują rozległe tereny w Azji, m.in. Wielka Pustynia Słona.
Ze względu na położenie geogr. i związane z nim cechy klimat. rozróżnia się pustynie strefy umiarkowanej (środk. Azja - Kyzył-kum, Ustiurt, pn. część Kara-kum, pn. część Gobi, w zach. części USA - Wielka Pustynia Słona) o klimacie skrajnie kontynent., z gorącym latem, lecz mroźną zimą, podczas której spada zazwyczaj trochę śniegu, a wiosną wody roztopowe umożliwiają tworzenie się efemerycznej, szybko zanikającej pokrywy roślinnej, oraz pustynie strefy podzwrotnikowej (Takla Makan i Ałaszan w środk. Azji, Wielka Pustynia Słona i Daszt-e Lut w Iranie, Mojave i Sonora w Ameryce Pn. oraz część Sahary i Pustynia Syryjska) i pustynie strefy zwrotnikowej (środk. i pd. część Sahary, Ar-Rub al-Chali na Płw. Arabskim, Kalahari w pd. Afryce, Pustynia Gibsona i Wielka Pustynia Piaszczysta w Australii oraz pustynia Chihuahua w Meksyku), obejmujące obszary stale b. gorące, miejscami przez długie lata pozbawione opadów. Zbliżone do pustyń są półpustynie (mniejsza suchość klimatu, bogatsza roślinność), tworzące w strefach zwrotnikowych pas przejściowy do sawann, a w umiarkowanych - do stepów.
Pustynie zajmują ok. 20 mln km2 - 12% pow. lądowej Ziemi. Uprawę roślin i życie osiadłe umożliwiają na obszarach pustyń i półpustyń oazy, ale i tam w określonych porach roku występują dokuczliwe burze piaskowe oraz suchość powietrza. W wielu miejscach woda pitna jest wyłącznie miner. (słona lub gorzka). Zdarzające się co parę lat lub dziesięcioleci skrajne susze zmuszają ludność i zwierzęta do opuszczenia oaz.
Pustynie w znaczeniu ekon.-gosp. bywają też nazywane obszary wiecznych lodów polarnych, pozbawione wszelkiej roślinności, tzw. pustynie lodowe, oraz ubogie w życie rozległe akweny oceaniczne - pustynie oceaniczne.
W zależności od podłoża rozróżnia się pustynię kamienistą (hamada), żwirową (serir), żwirowo-piaszczystą, piaszczystą (erg na Saharze, kum w Turkmenistanie), ilastą (szott, nebka na Saharze, takyr w Turkmenistanie, kawir w Iranie, playa w Ameryce Pn.). Do największych pustyń piaszczystych na świecie należą: Ar-Rub al-Chali na Płw. Arabskim, Wielkie Ergi Zach. i Wsch. i Irk asz-Szasz na Saharze, Wielka Pustynia Piaszczysta i Wielka Pustynia Wiktorii w Australii, Takla Makan w Kotlinie Kaszgarskiej w Azji; największe obszary pustyń żwirowych i piaszczysto-żwirowych znajdują się na Saharze, Pustyni Libijskiej, Pustynia Gibsona (Australia), Gobi, a pustynie kamieniste - na Saharze (Ahaggar, Tibasti, Al-Hamada al-Hamra, Tanizruft), w części Pustyni Arabskiej, na znacznych obszarach pustyni Atakama oraz pustyń Azji Środk.; pustynie ilaste zajmują rozległe tereny w Azji, m.in. Wielka Pustynia Słona.
Ze względu na położenie geogr. i związane z nim cechy klimat. rozróżnia się pustynie strefy umiarkowanej (środk. Azja - Kyzył-kum, Ustiurt, pn. część Kara-kum, pn. część Gobi, w zach. części USA - Wielka Pustynia Słona) o klimacie skrajnie kontynent., z gorącym latem, lecz mroźną zimą, podczas której spada zazwyczaj trochę śniegu, a wiosną wody roztopowe umożliwiają tworzenie się efemerycznej, szybko zanikającej pokrywy roślinnej, oraz pustynie strefy podzwrotnikowej (Takla Makan i Ałaszan w środk. Azji, Wielka Pustynia Słona i Daszt-e Lut w Iranie, Mojave i Sonora w Ameryce Pn. oraz część Sahary i Pustynia Syryjska) i pustynie strefy zwrotnikowej (środk. i pd. część Sahary, Ar-Rub al-Chali na Płw. Arabskim, Kalahari w pd. Afryce, Pustynia Gibsona i Wielka Pustynia Piaszczysta w Australii oraz pustynia Chihuahua w Meksyku), obejmujące obszary stale b. gorące, miejscami przez długie lata pozbawione opadów. Zbliżone do pustyń są półpustynie (mniejsza suchość klimatu, bogatsza roślinność), tworzące w strefach zwrotnikowych pas przejściowy do sawann, a w umiarkowanych - do stepów.
Pustynie zajmują ok. 20 mln km2 - 12% pow. lądowej Ziemi. Uprawę roślin i życie osiadłe umożliwiają na obszarach pustyń i półpustyń oazy, ale i tam w określonych porach roku występują dokuczliwe burze piaskowe oraz suchość powietrza. W wielu miejscach woda pitna jest wyłącznie miner. (słona lub gorzka). Zdarzające się co parę lat lub dziesięcioleci skrajne susze zmuszają ludność i zwierzęta do opuszczenia oaz.
Pustynie w znaczeniu ekon.-gosp. bywają też nazywane obszary wiecznych lodów polarnych, pozbawione wszelkiej roślinności, tzw. pustynie lodowe, oraz ubogie w życie rozległe akweny oceaniczne - pustynie oceaniczne.
Fatamorgana
Fatamorgana (miraż, mamidło) - zjawisko optyczne, występujące skutkiem niezwykłych warunków załamywania i odbijania się światła w warstwach powietrza rozmaitej gęstości, rozpościerających się nad powierzchnią ziemi. Na piaszczystych równinach pustyni, rozpalonych przez słońce pojawia się często f. m. w postaci dalekich krajobrazów, oaz, otoczonych jakgdyby wodą, które za zbliżeniem się do nich znikają. U Arabów noszą one nazwę Bahrel–Afrid (woda szatana). Żołnierze Napoleona w czasie wypraw do Egiptu często ulegali takim złudzeniom, a towarzyszący wyprawie fizyk i matematyk Monge, podał już wtedy należyte wyjaśnienie tego zjawiska. Gęstość warstw powietrza nad pustynią skutkiem ogrzania jest niezwykle mała i rośnie z wysokością, podczas gdy normalnie gęstość tychże maleje w miarę wznoszenia się w górę. Wiązki promieni załamują się więc w kierunku do prostopadłej padania; jeżeli nastąpi w górnych warstwach atmosfery ich odbicie, wracają na powierzchnię ziemi, dając w odległych miejscach obrazy, które odpowiednio do kierunku promieni padających do oczu, obserwator widzi unoszące się w powietrzu.
Warunki i sposoby powstawania f. m. są różne. Obserwujemy obrazy proste i odwrócone; czasami, zwłaszcza na morzu, horyzont wydaje się znacznie podniesiony, przedmioty odległe zwykle niewidoczne, bo ukryte pod horyzontem, stają się widzialne. Obrazy f. m. mogą być podwójne, jeden prosty, drugi odwrócony lub nawet wielokrotne. Obrazy zwodnicze spostrzegamy także w czasie jazdy balonem, aeroplanem. Gdybyśmy znali chwilowy rozkład gęstości w atmosferze, możnaby na podstawie praw optyki geometrycznej przewidzieć kiedy i gdzie obrazy zwodnicze wystąpią; ponieważ go nie znamy, wnioskujemy ze zjawisk f. m. o anomaljach w rozkładzie gęstości.
Warunki i sposoby powstawania f. m. są różne. Obserwujemy obrazy proste i odwrócone; czasami, zwłaszcza na morzu, horyzont wydaje się znacznie podniesiony, przedmioty odległe zwykle niewidoczne, bo ukryte pod horyzontem, stają się widzialne. Obrazy f. m. mogą być podwójne, jeden prosty, drugi odwrócony lub nawet wielokrotne. Obrazy zwodnicze spostrzegamy także w czasie jazdy balonem, aeroplanem. Gdybyśmy znali chwilowy rozkład gęstości w atmosferze, możnaby na podstawie praw optyki geometrycznej przewidzieć kiedy i gdzie obrazy zwodnicze wystąpią; ponieważ go nie znamy, wnioskujemy ze zjawisk f. m. o anomaljach w rozkładzie gęstości.
Subskrybuj:
Posty (Atom)